"Ngoan hiền" có là đức tính tốt?

Thường xưa nay cha mẹ sinh con cái lúc nào cũng mong có những đứa con ngoan hiền, học giỏi, ở nhà nghe lời ba mẹ và đến trường nghe lời thầy cô. Nhưng theo T "ngoan hiền" không phải là đức tính tốt mà có khi còn dễ dẫn đến một lối sống không lành mạnh, khù khờ, thờ ơ hay cam chịu, thiếu kỹ năng xử lý tình huống trong các mối quan hệ, hay sống với những mối quan hệ hời hợt thiếu chiều sâu.

Bạn có bao giờ rơi vào những trường hợp sau?
1. Bị lợi dụng vì "hiền", mà từ từ cho qua không giải quyết triệt để vì không muốn đối mặt trực tiếp, không muốn ảnh hưởng mối quan hệ lâu nay
2. Có ý tưởng hay/thông minh nhưng không mạnh dạn đưa ra ý kiến mà thuận theo số đông
3. Bị đồng nghiệp nói xấu, lấn lướt, lấy công mà không dám làm gì chỉ ôm hận trong lòng
4. Có mâu thuẫn với thành viên trong gia đình/bạn thân nhưng làm thinh cho qua vì không muốn phá vỡ mối quan hệ
5. Cảm thấy mệt mỏi vì muốn nhưng không làm vừa lòng hết được mọi người quanh mình
6. Bị làm tổn thương nhưng không mở miệng nói ra được cảm xúc của mình
7. Có nhiều mối quan hệ "bằng mặt mà không bằng lòng"
8. Bị lạm dụng, bạo hành nhưng không dám lên tiếng

Thì có lẽ bạn đã được dạy bảo để trở nên "ngoan hiền", để làm hài lòng mọi người, nhưng rốt cuộc là người ôm cục tức trong lòng âm ỉ, cảm thấy mình là nạn nhân hay có những mối quan hệ thiếu lành mạnh, không có chiều sâu.

Bản thân T luôn là đứa trẻ ngoan hiền, sổ học bạ chưa từng bị một lời phê bình từ nhỏ cho đến lớn. Nhưng đến lúc ở xa nhà và bắt đầu bước vào môi trường làm việc, T gặp nhiều khủng hoảng và cảm thấy mình thiếu kỹ năng trong xử lý những mối quan hệ trong cuộc sống.

Từ lúc làm việc với một số tổ chức nước ngoài và sống, học tập làm việc ở London trong 6 năm, T nhận ra rằng trẻ em ở đây không được dạy để trở nên "ngoan hiền" mà được dạy để trở nên độc lập trong suy nghĩ và "assertive". Độc lập trong suy nghĩ T sẽ bàn trong một bài khác. Trong bài này T muốn nói đến tính "assertive".

"Assertive" nghĩa tiếng Việt là gì?

Từ điển VN ghi là "tính quả quyết, quyết đoán" nhưng theo T thì từ này không/chưa có tiếng Việt tương đương. Tìm hiểu sâu về ngôn ngữ ta sẽ thấy ngạc nhiên (hay không ngạc nhiên) rằng ngôn ngữ phản ánh văn hóa và cách tư duy. Trong văn hóa của ta không khuyến khích tính "assertive" nên hiển nhiên ta không tìm được nghĩa đúng tương đương cho từ này.
"Assertive" có nghĩa rộng hơn "quả quyết và quyết đoán" nhiều!

Trong từ điển tiếng Anh của Collins định nghĩa:

"Someone who is assertive states their needs and opinions clearly, so that people take notice."
" Người có tính assertive có thể nói về nhu cầu và ý kiến của họ một cách rõ ràng, cho người khác chú ý/hiểu"

Người có tính "assertive" là:

1. Người tự tin, hiểu giá trị của bản thân mình, tin rằng mình bình đẳng với người khác, hiểu được cảm xúc của chính mình
2. Có thể nói thẳng những gì mình suy nghĩ và cảm nhận (ngay cả khi biết rằng điều mình nói ra sẽ không dễ nghe với đối phương), có thể nói "Không!" khi cần thiết.
3. Với mục tiêu tăng cường sự tôn trọng lẫn nhau, hiểu được cảm xúc của đối phương, không nhằm tấn công hay gây tổn thương

Người có tính "assertive" có khả năng thiết lập những giới hạn lành mạnh trong các mối quan hệ, đó là chìa khóa để có một cuộc sống lành mạnh, vui vẻ, hạnh phúc và hiệu quả.

 "Assertive" khác với tính hung hăng thích gây hấn

bởi người có tính "assertive" hiểu được cảm xúc của đối phương và nói ra ý kiến của mình, những gì mình cảm nhận để hai bên hiểu nhau, chứ không nhằm chỉ trích hay tấn công đối phương. Người "assertive" bắt đầu câu nói với "Tôi cảm thấy/ tôi có suy nghĩ rằng..." chứ không bắt đầu bằng câu tấn công "anh là người thế này/ chị là người thế kia..."

"Assertive" cũng khác với "gây hấn thụ động" (passive-aggressive)

Người gây hấn thụ động không nói rõ cảm xúc, suy nghĩ của mình mà tỏ ra giận dỗi, hay nói xấu sau lưng, hay miệng đồng ý nhưng không làm, hay làm ngược lại, hay tự làm tổn thương mình và đổ lỗi, làm người khác cảm thấy có lỗi. Người có tính "assertive" nói rõ cảm xúc suy nghĩ và nhu cầu của mình.

Trẻ con quá "ngoan hiền" không có tính "assertive" có khi bị bạn bè ăn hiếp, có khi bị bạo hành hay lạm dụng mà không dám lên tiếng, thiếu kỹ năng xử lý trong các mối quan hệ xung quanh, thiếu kỹ năng thiết lập giới hạn trong mối quan hệ để có một cuộc sống tinh thần lành mạnh.

Vậy làm sao để giúp trẻ có tính "assertive"? T nghĩ vai trò của phụ huynh là hết sức quan trọng. Trẻ cần được học/dạy mỗi ngày về:

1. Giới hạn an toàn và quyền của cá nhân mình

Điều này giúp trẻ học tôn trọng bản thân và tôn trọng người khác thông qua việc học về những giới hạn

- Giới hạn an toàn ở đây bao gồm cả về mặt thể chất, về tinh thần

    * Thể chất: trẻ cần được học về cơ thể của mình, vùng nào là vùng an toàn cá nhân, tiếp xúc cơ thể như thế nào là an toàn/ không an toàn, trẻ cần phải làm gì khi có người xâm phạm đến vùng an toàn đó? (vấn đề này T sẽ viết riêng một bài, chia sẻ những thông tin/tài liệu T thu thập được trong quá trình làm việc)
         Ví dụ: có một lần T đến thăm gia đình chị bạn rất thân, gia đình Việt Nam nhập cư vào Anh từ những năm 75. Chị bạn được sinh ra và lớn lên ở Anh. Hôm đó có ông bà ngoại đến chơi. Ông đùa giỡn với cậu nhóc 5 tuổi thế nào đét nó vào mông một cái và hai ông cháu cười xòa. Chị bạn T nghiêm mặt lại nói với đứa con trai: "Mẹ dặn con những gì về vùng mặc quần bơi? Ai là người được chạm vào vùng đó?". Thằng bé trả lời: "Dạ không ai được chạm vào nếu không được con cho phép". (Bạn có thể suy nghĩ rằng chị này hơi quá, vì ông Ngoại với cháu giỡn với nhau một chút thì có gì là to tát nghiêm trọng thế! Nhưng thật ra dạy trẻ con phải nhất quán, trước sau như một, và phần lớn trẻ bị lạm dụng bởi người thân quen chứ không ai xa lạ...)
  
   * Tinh thần:  trẻ cần được học nếu bị bạn bè trêu chọc trẻ có quyền lên tiếng nói không với bạn, và nếu bạn vẫn tiếp tục thì có quyền lựa chọn nghỉ chơi bạn đó ra.  Trẻ cần học tự vệ nếu bị bạn đánh, có thể đánh lại nếu phải làm như vậy, nhưng là để bạn thấy mình không dễ bị ăn hiếp, không phải để trả thù.

Ví dụ: có một lần T làm việc ở một trường cấp 1 phía Tây thành phố London, trong giờ chơi, một em bé gái đến méc cô giáo là nhóm bạn không cho con chơi chung, chọc con vì các bạn giải thích luật chơi mà con chậm hiểu chưa hiểu (cô bé này là gia đình nhập cư từ Trung Đông, mới đến London hơn một năm nay, và cô bé vẫn đang học tiếng Anh hỗ trợ thêm để theo kịp bạn bè). Cô dắt bé quay lại với nhóm bạn, hỏi các bạn chơi trò gì, nói các bạn giải thích lại luật chơi và cho em chơi chung. Cô giáo quay đi, 10 phút sau cô bé quay lại khóc, nói các bạn chơi một hồi vẫn tẩy chay con ra vì con chậm hiểu. Cô giáo dặn cô bé: "Các bạn  chọc con làm con buồn lắm phải không? Vậy con có quyền nghỉ chơi không chơi với bạn nữa! Bây giờ con quay lại nói với các bạn là: "mấy bạn không cho mình chơi chung thì mình cũng không thèm chơi với mấy bạn nữa", cô bé làm theo, rồi vui vẻ chạy đi chơi một mình. Một lúc sau có một em tách từ nhóm bạn đó chạy ra lại bắt chuyện và chơi với cô bé. (cô giáo đã tận dụng cơ hội để dạy trẻ lên tiếng bảo vệ bản thân về mặt tinh thần, thay vì cho qua...)

- Trẻ cần học rằng trẻ có quyền được tôn trọng: ngay cả từ người lớn. Nếu trẻ từ chối không hôn hay cho người khác ôm hôm, cha mẹ không nên ép trẻ, mà cần tôn trọng trẻ. Điều này không có nghĩa trẻ muốn làm gì thì làm. Ví dụ như trẻ đòi ăn đồ ngọt trước giờ ăn tối, có thể nói: "Bố/Mẹ biết con đói, nhưng sắp tới giờ cơm rồi, mình sẽ ăn cơm sớm thôi!". Tôn trọng cảm xúc của trẻ nhưng đi kèm với sự nhất quán trong thiết lập giới hạn, tuân thủ luật đặt ra.
Trẻ có quyền sở hữu đồ chơi của mình và có quyền lựa chọn có chia sẻ đồ chơi đó với bạn/em hay không, thay vì ép trẻ phải nhường đồ chơi cho em/bạn...

2. Nhận biết và thể hiện cảm xúc của bản thân một cách tích cực, không kìm nén nó lại hay bỏ qua
Trẻ học điều này thông qua sự chú ý của phụ huynh và nhận định, nêu lên những cảm xúc đó:
"Con bực bội vì bị bạn bè trêu chọc..."
"Con tức giận vì Mẹ không cho con ăn đồ ngọt trước giờ ăn tối..."
"Con vui vì Bà nhớ ngày sinh nhật con và gọi cho con..."
"Con giận em vì em không nghe lời con..."
"Con lo lắng vì không biết mấy bạn có thích con hay không..."
Khi trẻ giận dữ, trẻ cần được tự do bộc lộ cảm xúc đó một cách tích cực thay vì la mắng trẻ, bắt trẻ kìm nén vào bên trong hay phớt lờ cho qua. Khi trẻ được tự do bộc lộ cả hai mặt cảm xúc tích cực và tiêu cực, trẻ sẽ học cách điều chỉnh cảm xúc của mình, và thể hiện sự quyết đoán khi cần thiết.
"Con bực bội vì em lấy đồ chơi của con mà không xin phép con, thay vì la hét em "mày thế này, mày thế kia...", con có thể bình tĩnh nói với em "Anh rất bực và giận vì em lấy đồ chơi của anh mà không xin phép anh. Em không được làm như vậy nữa!"

3. Phát biểu ý kiến của bản thân một cách tự tin
Trẻ học được điều này thông qua sự lắng nghe chân thành và khuyến khích phát biểu suy nghĩ của mình từ phụ huynh. Những suy nghĩ của trẻ có thể còn rất non nớt, đôi lúc hơi vớ vẩn một chút đối với người lớn. Nhưng nếu trẻ được lắng nghe và tôn trọng, trẻ sẽ lớn lên tự tin khi phát biểu ý kiến trong môi trường học, môi trường làm việc mà không nhút nhát sợ sệt, sợ sai.v...v...
Khi trẻ cảm thấy an toàn và tự tin nói lên suy nghĩ của mình, trẻ sẽ không kìm nén nó, hay cho qua nhưng trong lòng không yên, sẽ học được cách đương đầu với những xung đột và giải quyết nó thay vì im lặng, bằng mặt nhưng không bằng lòng sinh ra tính "gây hấn thụ động".

4. Hiểu rằng không ai hoàn hảo và biết nhận lỗi khi mắc sai lầm
Trẻ học điều này thông qua sự làm gương của phụ huynh. Có lẽ điều này là khó nhất bởi phụ huynh ai cũng muốn là người hoàn hảo trong mắt trẻ, muốn trẻ nể sợ và nghe lời mình, không muốn đánh mất quyền hành của người làm cha làm mẹ. Nhưng sự thật là nếu trẻ học được từ phụ huynh rằng phụ huynh cũng có thể mắc sai lầm, phụ huynh sẵn sàng xin lỗi và nhận lỗi, trẻ con lớn lên sẽ là người tự tin hơn, có được những mối quan hệ lành mạnh hơn trong cuộc sống. Phụ huynh thể hiện sự tôn trọng trẻ đi kèm với những giới hạn an toàn nhất quán trước sau như một chắc chắn sẽ được trẻ tôn trọng lại.

5. Học tinh thần win-win, đôi bên cùng thắng
Trẻ học thông qua giải quyết những xung đột hằng ngày.
"Đồ chơi là của con, nếu con chọn không cho bạn chơi chung cũng không sao, nhưng nếu con chọn chia sẻ chơi chung với bạn thì có lẽ cả hai cùng vui hơn, nhưng đó là lựa chọn của con."
Khi nhận biết được cảm xúc của bản thân, trẻ sẽ hiểu được cảm xúc của người khác, khi được tôn trọng, trẻ sẽ học cách tôn trọng người khác.

Tất cả những điều trên không phải dễ thực hành. Nói dễ nhưng làm không phải dễ. Nhất là khi chúng ta lớn lên không được học tính "assertive" và sống trong một môi trường rất ít người "assertive" và đa số là thích "gây hấn thụ động" hay "hung hăng thích gây hấn". Nhưng theo T nó là điều rất quan trọng để giúp mỗi đứa trẻ lớn lên một cách lành mạnh và có những mối quan hệ lành mạnh và sâu sắc. Và cần có một từ tiếng Việt bổ sung vào từ điển cho đức tính này.

"Ngoan hiền" nếu được định nghĩa là đứa trẻ dễ bảo, luôn vâng lời, luôn muốn làm hài lòng mọi người quanh mà quên đi chính bản thân mình thì không phải là đức tính lành mạnh. Cần có nhiều trẻ "assertive" hơn là trẻ "ngoan hiền".

Nếu bạn/anh/chị có suy nghĩ gì về vấn đề này, xin chia sẻ cùng T và mọi người trong phần comment dưới bài này.

Bài sau T sẽ viết về "Dạy trẻ bảo vệ mình".

Trò chơi trị liệu (3) - Dibs và Alana

 

Trong bài trước T có giới thiệu với mọi người về trò chơi trị liệu và danh sách các đồ chơi trang bị cho phòng trò chơi trị liệu được đề xuất bởi Giáo sư Garry L. Landreth. Trong bài viết lần này, T sẽ đề cập đến hai bé tên là Dibs và Alana, đại diện cho rất nhiều trẻ em khác đã tham gia trò chơi trị liệu với kết quả tích cực. (Tên tuổi trong bài viết này đều đã được thay đổi để bảo vệ sự riêng tư của trẻ)

T biết đến Dibs thông qua cuốn sách của giáo sư Virginia M.Axline, là tác giả cuốn sách Trò chơi trị liệu xuất bản lần đầu tiên vào năm 1947. Giáo sư Axline học ở Đại học Ohio State University và Đại học Columbia. Bà giảng dạy sáu năm ở trường Đại học New York, chuyên khoa Y và Giáo dục; làm việc 7 năm ở  ĐH Columbia và 3 năm ở ĐH Chicago. Bà là một trong những người đi tiên phong về phương pháp trò chơi trị liệu này. Cuốn sách "Dibs - in search of self" - "Dibs - hành trình đi tìm chính mình" là một câu chuyện có thật về một cậu bé mà Axline đã từng làm việc và sử dụng thành công phương pháp trò chơi trị liệu.

Chuyện kể về cậu bé 5 tuổi tên là Dibs. Cậu bé không nói, không chơi với bạn, bị đánh giá là thiểu năng về trí tuệ, không quan tâm đến bạn bè, thầy cô giáo hay bất kỳ điều gì xung quanh mình. Bố Dibs là một nhà khoa học nổi tiếng, Mẹ từng là bác sĩ tim giỏi, sinh ra Dibs là đứa con trai đầu lòng do vỡ kế hoạch, không mong muốn. Đứa con gái thứ hai 4 tuổi thì có vẻ phát triển bình thường. Thực tế Dibs lại là đứa trẻ rất thông minh nhưng cô đơn và bị giam hãm trong bốn bức tường của sự sợ hãi, giận dữ, căm ghét, tội lỗi trong chính em, cái ngục tù mà chính bản thân cậu bé mới có thể tìm đường thoát ra được. Và thông qua trò chơi trị liệu, cậu bé đã làm được điều đó.

Câu chuyện về Dibs đã được dịch sang tiếng Việt bởi Tiến sĩ tâm lý học Tô Thị Ánh và Nguyễn Trọng Ứng, xuất bản bởi NXB Tuổi Trẻ vào năm 1994. Cuốn sách dịch được đặt tên là "Sa mạc nở hoa" (bản thân T ko thích tên này lắm vì T theo quan điểm bản dịch cần trung thành với bản gốc hết sức có thể). Không rõ là sách còn xuất bản hay không nhưng mọi người có thể đọc bản dịch từ blog tâm lý trị liệu mà T tìm được ở đây! Nếu anh/chị/bạn nào muốn đọc bản gốc tiếng Anh mà không tìm mua được ở VN thì nhắn T nhé, tháng 4 T sẽ cầm về và gửi cho anh/chị/bạn.

Còn cô bé Alana 8 tuổi là cô bé T có cơ hội được làm việc trực tiếp ở London. Alana được giới thiệu cho tổ chức hỗ trợ vì bé ở trường có biểu hiện hung hăng hiếu chiến, hay đánh bạn khi vắng mặt cô giáo. Trường đã hỗ trợ bé bằng cách phân công một giáo viên làm mentor (người hướng dẫn) cho Alana. Cô bé mỗi tuần vào thứ 4 sau giờ ăn trưa sẽ đến gặp giáo viên này để nói chuyện, ôn lại những việc đã diễn ra trong tuần và đặt ra mục tiêu cho tuần tiếp theo. Alana có một cuốn sổ nhỏ kẻ ô những ngày trong tuần và với mỗi việc làm tốt hay một ngày không có hành động tiêu cực Alana sẽ được một sticker hình mặt cười để dán vào. Em cũng được tham gia một số nhóm học kỹ năng giao tiếp xã hội ngoài giờ học. Tuy nhiên tình hình không có gì cải thiện mấy, Alana vẫn rất hung hăng và hay "chơi sắc" với bạn, đánh bạn, và nặng nhất là đã xô ngã một bạn vào giờ chơi, bạn bị thương ở đầu phải đi cấp cứu. Việc đó khiến nhà trường quyết định giới thiệu cho tổ chức hỗ trợ làm việc sử dung phương pháp trò chơi trị liệu.

Theo quy trình thì tổ chức nhận giấy giới thiệu từ trường, sau đó họp với therapist (nhà tâm lý trị liệu) và phân công cho một play therapy worker (nhân viên làm trị liệu) đến trường một buổi để quan sát trẻ, họp với phụ huynh để giải thích về phương pháp sử dụng và nếu được sự chấp thuận của phụ huynh và trường thì sẽ bắt đầu làm việc với trẻ mỗi tuần vào một giờ cố định nào đó ở phòng trò chơi trị liệu của trường.

Alana được sinh ra ở Anh trong một gia đình gốc di dân nhập cư từ Ghana, Ba Mẹ đều được sinh ra ở Ghana. Cô bé nói được các thứ tiếng Anh, Akan và Twi-Fante. Alana có một em gái chưa tròn một tuổi. Ba Mẹ em phải đi làm quần quật suốt ngày nên gửi Alana cho bà dì trông. Bà cũng cao tuổi rồi, bà rất thích làm tóc nên mỗi tuần Alana đến trường đều có một kiểu tóc mới.

Trong buổi quan sát đầu tiên ở trường khi T đến thì hôm đó trúng vào buổi có hội chợ sách. Trẻ được Ba Mẹ cho mang theo một ít tiền, thường là 1 hay 2 đồng,  trường sẽ cho một phiếu quà tặng 1 đồng nữa và có thể dung số tiền này để mua một cuốn sách trẻ thích trong gian trưng bày nhỏ của hội sách ở trường. Alana trông có vẻ nghiêm nghị, tầm vóc to lớn hơn trẻ cùng tuổi trong lớp. Cô bé chọn cuốn sách có tựa đề "Cuốn sách màu hồng về tình bạn" nhưng chỉ có tổng cộng 2 đồng nên không đủ tiền mua. Cô giáo đề nghị Alana chọn một cuốn sách khác vừa với số tiền mình có nhưng Alana không muốn và trông rất buồn và thất vọng. Cô bé đem cuốn sách đó dấu xuống ngăn cuối cùng góc khuất của kệ sách hi vọng không ai thấy mua mất của em.

Về lớp học các em có tiết học về tôn giáo, chủ đề của tiết học hôm đó là Hồi giáo và các nghi thức cầu nguyện của người Hồi giáo. Alana trông vẫn rất buồn và mất tập trung. Sau đó vào giờ chơi thì em không chơi với ai cả, chỉ loanh quanh một mình, có một bạn gái đến bắt chuyện với Alana nhưng cô bé quay mặt làm ngơ rồi bỏ đi mất. Trong lúc xếp hàng vào lớp sau giờ chơi, có một bạn gái khác đứng cạnh Alana bắt đầu hát thì bị Alana quát: "ê im đi, tự nhiên mày hát hò làm cái gì?", ánh mắt lúc đó rất sắc bén và dữ tợn.

T xin cô giáo 5 phút để nói chuyện với cô bé, giới thiệu mình là ai và hẹn em cứ mỗi thứ 5 hằng tuần vào buổi chiều sẽ có 45 phút làm việc với Alana ở phòng trò chơi trị liệu.

T cũng hẹn gặp Mẹ của em ngay trước giờ tan trường hôm đó. Chị trông đơn giản, có chút mệt mỏi, tiếng Anh không sõi lắm và chị bày tỏ chị rất lo lắng về Alana. Alana lúc nào cũng hiếu chiến, không muốn thua cuộc bao giờ, luôn ghen tị với em gái. Có lần Alana bảo với Mẹ "Mẹ lúc nào cũng ôm em, con không thích!". Chị bảo với bé: "con đã lớn rồi còn em con còn nhỏ nên Mẹ phải dành thời gian cho em nhiều hơn!" nhưng Alana có vẻ không hài lòng với câu trả lời đó. Chị cũng bày tỏ cảm thấy áy náy vì không gửi Alana đi nhà trẻ sớm hơn. Alana chỉ bắt đầu đi học vào lúc 5 tuổi. Trước đó Alana toàn ở với bà dì. Chị nói có lẽ vì vậy mà không chơi được với bạn. Chị nói tuần sau chị có cuộc hẹn với Ban tư vấn gia đình và trẻ em do trường giới thiệu và chị cũng nhận được thư của Sở Y Tế từ Ban sức khỏe tâm thần để gặp bàn về trường hợp của Alana. Chị có vẻ rất lo lắng. T trấn an bảo chị cứ đi xem họ nói thế nào, vì mọi việc cuối cùng do chị có quyền quyết định, không ai ép được chị làm điều gì chị không muốn. Chị đồng ý cho Alana tham gia trò chơi trị liệu và cuối buổi gặp hôm đó chị nói với T: "Chúc em may mắn!". Không thấy chị nhắc gì về chồng/ba của Alana. Trên giấy giới thiệu có ghi rõ không có dấu hiệu gì về bạo lực ở gia đình.

Vậy là sau đó cứ mỗi thứ 5 hằng tuần thì T đến làm việc với bé Alana ở trường. Mỗi buổi T đều ghi lại nhật ký về những gì diễn ra ở phòng trò chơi trị liệu và sau đó có buổi họp hằng tuần với nhà tâm lý trị liệu và nhóm nhân viên trị liệu để thảo luận về trường hợp của em và xin lời khuyen trong cách tiếp cận trẻ. T sẽ không kể ra chi tiết ở đây từng buổi mà sẽ chỉ tóm tắt lại.

Hầu như mỗi buổi Alana đều rất thích đánh nhau với hình nộp Bobo (xem hình) ở góc phòng. Em hay nói: "mày gạt chân tao té hả m? t đánh cho m chết!" hay "m cười t hả? t nói đâu có gì sai?" v...v...

Em cũng thích chơi đánh kiếm với T và thỉnh thoảng rất mạnh tay. T phải luôn nhắc nhở bé: "đây là trò chơi nên cô không thấy thoải mái khi bị đánh mạnh tay vào người, nếu con muốn đánh mạnh tay thì hay tưởng tượng như Bobo là cô và đánh vào Bobo". Alana hay nhắc đến chuyện bị bạn trêu chọc vì mình dùng từ khác với các bạn trong mô tả sự vật vì Alana hay dùng chèn ngôn ngữ của mình xen với tiếng Anh. Có lẽ trong thời gian đầu đi học Alana bị trêu chọc và ăn hiếp rất nhiều vì em trông khác các bạn và nói ngôn ngữ khác, rồi sinh ra giận dữ và xa lánh bạn, chơi sắc ngược lại với bạn.

Alana cũng thích chơi với slime và dung dịch bột bắp, trộn màu cho đen thui và bỏ nhiều vật nhỏ nhấn chìm vào trong dung dịch đó. Đây cũng là cách Alana bộc lộ những cảm xúc khó chịu trong người mà em kìm nén bao lâu nay.



 Cô bé cũng muốn chơi trò cứu thương, luôn muốn đóng vai trò là bệnh nhân và diễn đi diễn lại việc gặp tai nạn, phải băng bó và đi cấp cứu. Có lẽ bé cảm thấy hối lỗi trong việc đẩy bạn ngã đi cấp cứu và muốn tưởng tượng và tái hiện lại sự việc trong phòng chơi.

Alana liên tục thử thách T và cố gắng đẩy lùi những giới hạn như muốn đổ sơn ra thảm, muốn T liếm sơn trên tranh bé vừa vẽ, muốn dùng còng đồ chơi còng tay T, v...v... nhưng T luôn phải nhắc nhở "cô biết con muốn đổ sơn lên thảm, nhưng thảm không phải để đổ sơn lên, thay vì đó con có thể đổ sơn vào cái khay kia." hay "con muốn cô liếm tranh của con, nhưng cô không muốn làm chuyện đó và không thấy thoải mái với việc đó". Alana liền tự mình liếm tranh và nhìn về phía T, chờ xem T có nổi giận lên hay không và hỏi "cô có giận và la con không?". T nói "cô không giận, ở trong phòng này con có thể làm những điều con muốn, miễn là nó không có hại cho con, cho cô hay gây hư hại trong phòng".

Có buổi Alana muốn vẽ tranh, sơn mặt nạ, muốn làm thiệp sinh nhật tặng Mẹ. Có buổi em vừa vẽ vừa đọc thơ: "Đừng cho em nước tiểu cá sấu, đừng cho em cứt cá sấu, hãy cho em tình yêu thương, hãy cho em nụ hôn, đừng cho em nước tiểu cá sấu..." và em bảo: "thỉnh thoảng con cũng sáng tác được mấy bài thơ khùng khùng đúng không cô?" :)

Vai trò của T trong phòng trò chơi chỉ là người ở bên cạnh trẻ, như một tấm gương phản chiếu, nhận định cảm xúc của trẻ trong mỗi trò chơi trẻ chơi: "con thấy buồn vì bạn chọc con", "con giận dữ và cảm thấy khó chịu", "con cảm thấy có lỗi", "hôm nay con trông có vẻ mệt mỏi".... và là người thiết lập những giới hạn khi cần để trẻ điều chỉnh lại mình.

Được làm việc với Alana, T cảm thấy cô bé cũng như bao trẻ em khác, khao khát được yêu thương, mong muốn được có bạn, nhưng cảm thấy khó khăn trong việc điều chỉnh và giải quyết mớ cảm xúc hỗn độn bên trong: ghanh ghét, cô đơn, giận dữ, buồn, lo sợ....v...v... và thông qua trò chơi trị liệu, Alana đã giải tỏa được những cảm xúc đó một cách lành mạnh.

Và sau 4 tháng làm việc thì chỉ còn một buổi cuối nữa là nghỉ hè, T bỏ tất cả những đồ thủ công Alana đã làm vào hộp, ghi tên bé và cho bé cầm về nhà. T hỏi: "hôm nay là bữa cuối, con có muốn hỏi cô điều gì nữa không?". Alana bảo: "À, con muốn cảm ơn cô vì những gì cô đã làm cho con, cho mỗi ngày thứ 5 mình cùng nhau trong phòng này, và con sẽ nhớ cô! Con xin lỗi vì bữa hôm trước con giận dữ và không kiềm chế được bản thân!"

T gặp thầy hiệu trưởng và cuối buổi và thầy bảo: "Alana đã thay đổi rất nhiều, em ấy hòa đồng hơn với các bạn và không còn hiếu chiến hung hăng như trước. Em cũng được chọn làm một trong hai em được phỏng vấn cho bài báo về trường và đã làm mọi người rất bất ngờ trước khả năng biểu đạt ngôn ngữ với những câu trả lời rất là người lớn."

Thật ra chính Alana với sức mạnh bên trong của mình đã vượt qua được giai đoạn khó khăn đó và giúp T nhận ra môi trường của trò chơi trị liệu và ngôn ngữ trò chơi có một sức mạnh làm lành vết thương rất lớn.

T cũng không có cơ hội gặp lại Mẹ của Alana để hỏi xem bé ở nhà thay đổi như thế nào. Nhưng phụ huynh cũng có vai trò hết sức quan trọng trong việc giúp đỡ trẻ.

T tự hỏi ngoài kia (đặc biệt là ở VN) có bao nhiêu trẻ như Dibs và Alana được tạo cơ hội để vượt qua chính mình và có bao nhiêu em bị đóng dấu "trẻ hư hỏng, vô kỷ luật" ảnh hưởng đến suốt cuộc đời sau này?

Phương pháp này cũng không phải hoàn toàn hoàn hảo và cũng có thể nó sẽ có hiệu quả với trẻ này mà không có hiệu quả với trẻ khác. Nhưng điều tuyệt vời của phương pháp này là tạo cơ hội cho trẻ thể hiện và biểu đạt bản thân thông qua ngôn ngữ biểu tượng của chính mình là sử dụng đồ chơi và trò chơi. Nó cũng tạo cơ hội cho người làm việc với trẻ cảm thấy vinh hạnh khi được trẻ tin tưởng và dẫn dắt vào thế giới của trẻ, một thế giới với nhiều cảm xúc phức tạp, mong manh nhưng cũng cho thấy được nội lực mạnh mẽ của trẻ trong con đường tìm kiếm chính mình.

Mong nhận được những chia sẻ về suy nghĩ hay kinh nghiệm của anh/chị/bạn trong vấn đề này.

Bài viết sau T sẽ viết về "Ngoan, hung hăng và mạnh mẽ quyết đoán".

 

Trò chơi trị liệu không dẫn dắt (2) - danh sách đồ chơi

"Đồ chơi phải được chọn lọc, không phải để sưu tầm" (Landreth, 2002, trang 133)

Đồ chơi và vật lieu cho trò chơi là phương tiện để trẻ thể hiện bản thân trong trò chơi trị liệu. Việc chọn đồ chơi cần theo phương pháp lựa chọn và tư duy hợp lý.

Dưới đây là những nguyên tắc chung cho lựa chọn đồ chơi cho phòng trò chơi trị liệu:

• Đồ chơi giúp thể hiện nhiều trạng thái cảm xúc khác nhau
• Đồ chơi bền, dùng được lâu
• Đồ chơi không quá phức tạp
• Đồ chơi giúp thử nghiệm thực tế hoặc các giới hạn khác nhau.
• Đồ chơi giúp phát triển cái nhìn tích cực về bản thân cũng như điều chỉnh được bản thân.

Đồ chơi và vật liệu trong trò chơi có thể ảnh hưởng đến những cảm xúc mà trẻ thể hiện và mối quan hệ với người làm trị liệu (therapist).  Lựa chọn đồ chơi cần đi kèm với xem xét xem những ảnh hưởng đồ chơi có thể có đối với sự phát triển của trẻ. Giáo sư Garry Landreth trong cuốn sách "Trò chơi trị liệu: nghệ thuật của mối quan hệ" phân loại ba nhóm đồ chơi chính:

Đồ chơi thực tế: bao gồm các vật thể đại diện cho thế giới thực tế bên ngoài: nhà búp bê, gia đình, rối, xe, tàu, máy bay, hộp đựng tiền, tiền giả, v...v...

Đồ chơi giúp giải tỏa sự hung hăng/giận dữ:  bao gồm những đồ chơi thường không được sử dụng trong những môi trường khác như Bobo/bop bag (xem hình), lính đồ chơi, dao nhựa, súng đồ chơi (nhìn không giống súng that). Hộp đựng trứng, hay que làm kem, những thứ có thể phá hủy, bẻ gãy được.

Đồ chơi thể hiện sự sáng tạo: Bao gồm những đồ chơi giúp trẻ thể hiện sự sáng tạo của bản thân bao gồm: sơn màu, giấy vẽ, giá vẽ, bút màu sáp/chì, cát, nước, nhạc cụ, v...v...

Danh sách cụ thể đề nghị cho phòng trị liệu trò chơi:

 

nhà búp bê (gỗ chắc) đồ chơi tạo hình bằng cao su giường, quần áo búp bê búp bê có thể bẻ cong được búp bê nói chung ngậm mút em bé bình sữa (nhựa) bảng phấn, phấn tủ lạnh giả (gỗ) chén dĩa nhựa bình đựng nước đồ ăn giả hộp giấy đựng trứng chổi, đồ hốt rác sáp màu, chì màu, giấy đồng hồ đồ chơi sơn, giá vẽ, cọ, giấy báo mặt nạ que kem xe tải, xe hơi, máy bay, xe cút kít, tàu thuyền trò chơi đập búa cồng chiêng lính đồ chơi và thiết bị quân đội khay cát, muỗng lớn, phễu, ray (xem hình) rắn cao su, cá sấu phấn nhiều màu, gôm bếp lò chảo, nồi xoong đồ hộp giả

đồ cứu thương, bang dán khăn, xốp rửa chén nước rửa chén, bàn chải, lược băng keo trong khối gạch xây dựng (nhiều hình dáng kích thước) đất sét hay bột nặn kẽm long xe đồ chơi cưỡi lên được xe buýt giấy bóng kính trống các loại nón thú vật nuôi, thú hoang dã bop bag (Bobo) (xem hình) còng tay súng đồ chơi điện thoại (ít nhất 2 cái) giấy thủ công (nhiều màu và chất liệu) khăn, khăn lau đồ chơi lắp ráp đơn giản khăn giấy dao nhựa súng bắn tên banh (lớn nhỏ) kéo cùn tiền giả và hộp đựng tiền rối tay dây thừng bóp và trang sức

 Các loại Bobo/bop bag (to cao bằng/ hơn trẻ)

Khay cát

 

 

Nguồn
http://cpt.unt.edu/about-play-therapy/toys-and-materials

Trẻ "hư" & trò chơi trị liệu không dẫn dắt (1)

Sau khi kết thúc khóa học thạc sỹ vào năm 2012, tôi có làm việc cho một tổ chức ở phía đông London chuyên về hỗ trợ tinh thần cho trẻ em, thanh thiếu niên, phụ huynh và những người chăm sóc trẻ.

Một trong những dự án lâu dài của tổ chức là hỗ trợ "trẻ có vấn đề tâm lý" trong độ tuổi từ 3 đến 16 tuổi ở 25 trường học trong khu vực. Trẻ "có vấn đề tâm lý" (VN thường hay gọi là trẻ "hư") bao gồm những trẻ có những biểu hiện hành vi xấu ở trường như ngỗ nghịch hiếu chiến, đánh/ăn hiếp bạn, trẻ không hòa đồng/ tách lẻ một mình. Thông thường ở trường cũng đã có chuẩn bị những kế hoạch hỗ trợ nhóm trẻ này và giáo viên cũng được tập huấn để hiểu và học cách tiếp cận để giúp trẻ (xem nguồn tham khảo cuối bài viết). Những trường hợp được chuyển qua giới thiệu cho tổ chức và nhờ giúp đỡ thường là những trường hợp khá nghiêm trọng, trẻ có nguy cơ bị đuổi học hay trường đã thử nhiều cách mà không có kết quả.

Đối với tổ chức thì không có trẻ "hư", chỉ có trẻ bị ức chế, giam hãm trong những tầng lớp cảm xúc quá phức tạp hay trải qua những cú sốc tinh thần quá lớn mà tâm hồn một đứa trẻ non nớt chưa đủ lớn để đương đầu hay giải quyết một cách lành mạnh. Phương pháp chính mà tổ chức sử dụng để hỗ trợ trẻ là phương pháp trò chơi trị liệu không dẫn dắt (tiếng Anh là non-directive play therapy) mà T muốn giới thiệu với mọi người trong bài viết này. Phương pháp này chỉ nên được thực hiện bởi những người đã qua tập huấn bài bản và có kinh nghiệm. Tuy nhiên một số quan điểm và cách tiếp cận trẻ trong phương pháp này cũng rất đáng học hỏi và có thể được áp dụng trong mối quan hệ hang ngày với trẻ.

PHƯƠNG PHÁP TRÒ CHƠI TRỊ LIỆU - KHÔNG DẪN DẮT LÀ GÌ?

Là phương pháp trị liệu giúp trẻ truyền đạt những trải nghiệm và cảm xúc bên trong của bản thân mình thông qua phương tiện trò chơi hay đồ chơi do trẻ chủ động sử dụng.

CƠ SỞ CỦA PHƯƠNG PHÁP NÀY
Do sự phát triển của ngôn ngữ chậm hơn sự phát triển của nhận thức, trẻ truyền đạt những suy nghĩ và trải nghiệm của bản thân mình thông qua trò chơi. Trong trò chơi trị liệu, đồ chơi được xem là ngôn ngữ của trẻ. Những cảm xúc đè nén về tâm lý có thể được biểu đạt dễ dàng hơn và an toàn hơn thông qua ngôn ngữ biểu tượng trong sử dụng đồ chơi. Ngôn ngữ này có thể biểu đạt:

(a) những gì trẻ đã trải qua
(b) phản ứng (của trẻ/những người xung quanh) về trải nghiệm đó
(c) cảm xúc của trẻ về việc đã xảy ra
(d) điều trẻ mong muốn, cần
(e) nhận định của trẻ về bản thân mình

Sử dụng đồ chơi/trò chơi có thể giúp trẻ giải tỏa những lo lắng, sợ hãi, những tưởng tượng của mình thay vì xả nó lên những người xung quanh mình.

Trong quá trình như vậy trẻ cảm thấy an toàn để nhìn nhận lại những sự việc đã xảy ra thông qua sự tưởng tượng, đối diện với nó và có cơ hội học cách điều chỉnh bản thân từ bên trong để thích ứng tốt hơn với những vấn đề trẻ gặp phải.

QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN

Ở trường/ tổ chức có một phòng riêng gọi là phòng trò chơi trị liệu. Trong phòng được trang bị rất nhiều loại đồ chơi khác nhau theo tiêu chuẩn được nêu ra ở mục kế tiếp dưới đây. Mỗi tuần trẻ có một giờ cố định đến phòng này cùng với therapist (người làm công tác trị liệu) và được sử dụng những đồ chơi trong phòng theo cách mình muốn. Ban đầu trẻ có thể cảm thấy rất khó khăn trong việc truyền đạt những cảm xúc hay trải nghiệm mà trẻ đã trải qua. Nhưng với sự hiện diện của một người quan tâm trẻ, nhạy cảm và thấu cảm, không đánh giá/phê bình hay chỉ trích, trẻ dần sẽ cảm thấy an toàn và cởi mở hơn, bắt đầu giao tiếp thông qua trò chơi/đồ chơi. Người làm công tác trị liệu (therapist) được trải nghiệm và cảm nhận thế giới bên trong của trẻ. Quá trình và mối quan hệ này giúp làm lành những tổn thương một cách tự nhiên, giúp trẻ loại bỏ hay điều chỉnh những cảm xúc tiêu cực mình có.

Người therapist không dẫn dắt hay tạo đặt sẵn tình huống để khai thác trẻ, mà tạo lòng tin để trẻ mở lòng chia sẻ với mình thông qua ngôn ngữ riêng của trẻ. Người therapist tạo một môi trường an toàn, có giới hạn và đóng vai trò như một tấm gương phản chiếu lại những cảm xúc/ trải nghiệm của trẻ.

Ví dụ: (1) trẻ nói "cún con của con bị xe tông chết và con khóc rất nhiều"
- therapist trả lời: "cô/chú xin chia buồn với con" (người therapist ở đây chú trọng chính vào phản ứng của chính mình, quên đi cảm xúc của trẻ, ko tạo không gian cho trẻ tìm hiểu sâu hơn về bản thân mình)
- therapist nên trả lời: "vậy là con đã cảm thấy rất buồn khi cún con chết và con muốn khóc thật nhiều..." (chạm vào cảm xúc của trẻ và thể hiện là mình hiểu và cảm thông)

(2) trẻ đang lắp ghép nhà đồ chơi và thể hiện sự bực bội
- therapist hỏi: "con bực mình vì không ghép được phải không?" (hỏi dù đã biết câu trả lời, và nghe có vẻ như người đó không hiểu cảm xúc của trẻ)
- therapist nên nói: "con cảm thấy bực mình vì con không ghép được hai miếng tường đó lại với nhau!" (nhận định cảm xúc của trẻ)

(3) trẻ đấm rất mạnh vào mặt con gấu bông và nói "cho mày chết nè!"
- therapist nói: "con không nên đánh bạn gấu vì bạn gấu hiền và dễ thương mà!" (đánh giá, chỉ trích)
- therapist nên nói: "con cảm thấy rất tức giận với gấu và muốn đánh vào mặt gấu" (nhận định cảm xúc và hành động của trẻ, không kèm theo sự đánh giá, chỉ trích)

Người therapist cũng không đặt tên cho đồ vật trước khi trẻ nói cho mình biết đó là gì.

Ví dụ: Trẻ đẩy ghế trên sàn nhà và kêu lên "broom...broom..."
- therapist nói: "con thich chơi với xe hơi" (đặt tên và giả định theo suy nghĩ của mình nhưng chưa chắc trẻ xem cái ghế là xe hơi)
- trẻ: "đây không phải là xe hơi, đây là con tàu đang chuẩn bị ra khơi!"
- therapist đã có thể nói đơn giản là: "cái đó tạo rất nhiều tiếng ồn khi di chuyển" (thể hiện mình có quan sát, dõi theo trò chơi của trẻ nhưng không chạy trước trẻ)

Người therapist cũng không khen ngợi, mà tạo cho trẻ tính độc lập, không dựa dẫm vào lời khen từ bên ngoài.

Ví dụ: trẻ gấp máy bay và bảo "con làm máy bay nè" và phóng máy bay trong phòng
- therapist nói: "à, máy bay đẹp quá" (đánh giá)
- therapist nên nói: "con làm được máy bay và làm cho nó bay loanh quanh trong phòng" (xác nhận khả năng của trẻ)

ĐỒ CHƠI VÀ VẬT LIỆU SỬ DỤNG
Không cần thiết phải có một phòng trang bị rất nhiều loại đồ chơi, điều quan trọng là có những đồ chơi thiết yếu giúp trẻ có thể thể hiện bản thân mình. Đồ chơi cần được lựa chọn kỹ càng theo những tiêu chí sau:

- giúp khám phá trải nghiệm thực tế cuộc sống
- giúp thể hiện được nhiều cảm xúc khác nhau
- giúp thử thách giới hạn bản thân
- mang tính khám phá và thể hiện bản thân
- giúp khám phá thể hiện cảm xúc không thông qua sử dụng ngôn ngữ
- không cần phải theo hướng dẫn có sẵn 

Danh sách những đồ chơi thiết yếu được đề nghị ở link sau. Danh sách được dịch ra tiếng Việt ở đây.

GIỚI HẠN
Ở phòng trò chơi trị liệu, trẻ được tôn trọng, được tự do khám phá và thể hiện bản thân nhưng không phải là muốn làm gì thì làm mà có giới hạn của nó. Đặt giới hạn là việc rất quan trọng trong trò chơi trị liệu. Giới hạn giúp trẻ trải nghiệm mối quan hệ thực tế trong cuộc song, tạo cơ hội cho trẻ học về trách nhiệm của cá nhân và khả năng điều chỉnh bản thân, giúp tạo cảm giác an toàn cho cả trẻ và người làm công tác trị liệu. Trẻ chỉ cảm thấy an toàn khi mọi việc nằm trong một giới hạn an toàn dù trẻ sẽ cố gắng đẩy lùi những giới hạn đó.

Giới hạn thể hiện ở:
- thời gian trong phòng là 1 tiếng đồng hồ, hết thời gian này trẻ sẽ phải quay lại lớp học hay ra về
- trẻ được chơi dơ, chơi bẩn (giúp trẻ khám phá những cảm xúc của bản thân) không phải lúc nào cũng phải gọn gàng sạch sẽ nhưng trong một chừng mực nào đó
- trẻ được tự do khám phá, sử dụng đồ chơi miễn là không gây hại cho trẻ, cho người làm việc với trẻ, hay gây đổ vỡ hư hại trong phòng.

Giới hạn này không cần đặt ra trước, chỉ cần đặt ra khi cần, bởi nó sẽ giúp trẻ thực hành khả năng kiểm soát bản thân.

Ví dụ: (1) trẻ muốn đổ màu sơn lên sàn nhà
therapist nói: "con muốn đổ sơn ra nhà, nhưng sàn nhà không phải để đổ sơn lên, con có thể đổ sơn vào cái khay ở trên bàn" (nhận định điều trẻ muốn làm, thiết lập giới hạn: sàn nhà không phải để đổ sơn lên, cung cấp một lựa chọn khác)

(2) trẻ giận giữ và giơ cung lên và muốn bắn cung vào therapist
therapist nói: "con giận và muốn bắn tên vào cô chú, nhưng cô/chú không phải để bắn, thay vì đó con có thể bắn vào tường" (nhận định cảm xúc của trẻ, thiết lập giới hạn, cung cấp lựa chọn khác thay thế)

Nếu trẻ vẫn đổ sơn ra sàn nhà hay bắn vào therapist: "Nếu con chọn đổ sơn ra nhà lần nữa nghĩa là con chọn không được chơi với sơn đến cuối giờ hôm nay."
"Nếu con chọn bắn tên vào cô chú lần nữa, con chọn không được chơi với cung tên đến hết giờ hôm nay"

Bằng việc nhấn mạnh vào lựa chọn của trẻ, giúp trẻ thấy được trách nhiệm của bản thân, những lựa chọn của mình và hậu quả đi kèm những lựa chọn đó. Việc thiết lập giới hạn này không phải là sự trừng phạt hay từ chối trẻ. Lúc này ta phải hết sức kiên định trước sau như một. Nếu trẻ một lần nữa đổ sơn lên sàn hay bắn tên vào therapist. "Vậy là con chọn không được chơi với sơn/cung tên đến hết giờ hôm nay. Con có thể cất sơn/cung tên vào hộp hay đặt lên kệ ở góc phòng kia". Trẻ bắt đầu năn nỉ: "con hứa là con sẽ không làm vậy nữa, để con chơi". "Con có lựa chọn, và con đã chọn không chơi với nó nữa cho đến hết giờ hôm nay nên giờ con phải cất nó đi."


NGHIÊN CỨU VÀ KẾT QUẢ

Trò chơi trị liệu đã được nghiên cứu kỹ càng, có cơ sở triết lý riêng dựa trên quá trình phát triển của trẻ và đã được chứng minh có hiệu quả cho trẻ với nhiều vấn đề khác nhau: như trẻ bị bỏ rơi, bị bạo hành, trẻ ngỗ nghịch hiếu chiến, trẻ tự kỷ, trẻ có vấn đề trong mối quan hệ với gia đình, trẻ bị bỏng hay bệnh mãn tính, trẻ khuyết tật, trẻ có vấn đề về cảm xúc và tâm lý, trẻ thiếu tự tin, nhút nhát hay lo sợ/ sợ hãi, trẻ có người thân chết đi do tai nạn hay bệnh tật, v...v...

Một trong những người có kinh nghiệm thực tế và nghiên cứu lâu năm trong vấn đề này là Tiến sĩ giáo dục Garry L. Landreth, người sáng lập Trung tâm trò chơi trị liệu ở trường Đại học Bắc Texas. Sách "Trò chơi trị liệu: nghệ thuật của mối quan hệ" (Play Therapy: The Art of the Relationship) của tiến sĩ Landreth đã được xuất bản lần 3 và dịch ra nhiều thứ tiếng khác nhau.

BÀI HỌC

Dù phương pháp này cần được thực hiện với trẻ bởi người đã qua tập huấn bài bản và có kinh nghiệm xử lý những tình huống khác nhau khi làm việc với trẻ có vấn đề về tâm lý. Theo tôi nghĩ phụ huynh và những người làm việc với trẻ trong những hoàn cảnh khác cũng có thể áp dụng một số phương pháp theo những ví dụ nói trên để tạo nên mối quan hệ tích cực với trẻ như:

- nhận định cảm xúc của trẻ thay vì phủ nhận nó
- xác nhận khả năng của trẻ hơn là khen sáo rỗng
- thiết lập giới hạn cho trẻ bằng lựa chọn, giúp trẻ thực hành kiểm soát bản thân, hiểu về lựa chọn và những hậu quả đi kèm lựa chọn của mình thay vì trừng phạt trẻ

Phương pháp nào cũng cần thực tập và kiểm chứng, và có khi có hiệu quả với trẻ này, nhưng không có kết quả với trẻ khác trong hoàn cảnh khác. Tuy nhiên cần có rất nhiều sự kiên nhẫn và hiểu biết để giúp trẻ em lớn lên một cách lành mạnh, có những cảm xúc tích cực và học được cách đối phó và điều chỉnh những cảm xúc tiêu cực của bản thân mình.

Nếu anh/chị/bạn có kinh nghiệm/ suy nghĩ gì về phương pháp này, hay có góp ý gì cho bài viết này xin chia sẻ cùng mọi người ở phần comment dưới đây.

Bài viết sau T sẽ kể về kinh nghiệm thực tế của mình khi làm việc với một cô bé 8 tuổi ở một trường tiểu học ở London sử dụng phương pháp trò chơi trị liệu không dẫn dắt này.


Nguồn tham khảo
(1) Education Resource & Information Center tại www.eric.ed.uk
(2) Quy định của Bộ Giáo Dục Anh về hỗ trợ hành vi và sức khỏe tâm lý ở trường học
Mental health and behaviours in school
(3) Tài liệu tập huấn cho giáo viên, phụ huynh và những người làm việc với trẻ về sức khỏe tâm lý và hành vi
https://www.minded.org.uk/
 (4) Trang web của Trung tâm Trò chơi trị liệu tại trường đại học Bắc Texas
http://cpt.unt.edu/about-us/meet-our-founder
(5) Danh sách đồ chơi cho phòng trò chơi trị liệu
http://cpt.unt.edu/about-play-therapy/recommended-toy-list
(6) Sách "Trò chơi trị liệu: nghệ thuật của mối quan hệ" (Play Therapy: The Art of the Relationship) của tiến sĩ Garry L. Landreth.

Trẻ con - nhận xét và khen ngợi

Ai cũng biết trẻ con cần lời khen ngợi động viên để tăng cường sự tự tin và là động lực cho sự phát triển những thói quen và đức tính tốt. Nhưng khi làm việc sâu với nhiều đối tượng trẻ, tôi lại thấy có những quan điểm khác nhau rất thú vị về sự nhận xét hay khen ngợi trẻ và muốn chia sẻ ở đây cùng mọi người.

Ở Việt Nam, các ông bố bà mẹ hay khen trẻ: ngoan, biết nghe lời, học giỏi và hay dùng phép so sánh để thúc đẩy con tiến bộ hơn: "con ráng học giỏi như chị con", "con người ta ngoan và biết nghe lời ai như con mình", v...v... Luôn có một chuẩn chung mà các ông bố bà mẹ muốn con mình đạt được và "con người ta" có khi được sử dung thường xuyên. Đến nỗi một bạn bảo với tôi là "không biết con người ta là đứa nào mà có sức mạnh hết sức ghê gớm và chi phối cuộc sống của mình từ xa mà mình không biết mặt mũi nó như thế nào?!" :)

Khi làm việc cho một dự án của Mỹ tại Việt Nam, tôi và đồng nghiệp lại tiếp cận một phương pháp khen ngợi khác hẳn. Văn hóa phương tây vốn coi trọng cá nhân nên nó thể hiện rõ trong cách tiếp cận trẻ và khen trẻ. Trong quá trình tập huấn, các bạn tình nguyện viên được học và thực tập cách khen trẻ tuân theo ba bước: mô tả - đặt tên - khen ngợi.

Mô tả: mô tả hành động trẻ làm
Đặt tên: dùng tính từ đặt tên cho tố chất mà hành động đó biểu hiện
Khen ngợi: cuối cùng mới là lời khen

Ví dụ: (1) "Sáng nay anh thấy em chia sẻ đồ ăn sáng với bạn (mô tả hành động). Em có tinh thần đoàn kết rất tốt (đặt tên). Anh rất vui và tự hào về em! (khen)"
(2) "Hồi nãy trong lúc học về phương pháp cứu thương chị thấy em xung phong lên làm mẫu cho mấy bạn (mô tả). Em rất nhiệt tình và dũng cảm nữa (đặt tên). Em giỏi lắm! (khen)!"

Mục đích của việc khen chi tiết như vậy là giúp trẻ nhớ được cụ thể những gì mình làm tốt, cảm thấy tự tin hơn về bản thân mình, và cảm nhận được những tốt chất riêng đặt biệt mà mình có.

Trong tuần đầu thực hiện phương pháp này, các bạn tình nguyện viên rất khổ sở, vì phải tìm ra những tố chất riêng của trẻ và những tính từ rất là khó khăn. Hầu hết trong giấy khen của các bạn cuối cùng cũng quẹo lại hai tính từ "ngoan ngoãn" và "biết vâng lời". Các đồng nghiệp người Mỹ tôi làm việc chung thì cứ nhăn mặt vì với văn hóa xem trọng từng cá nhân "biết vâng lời" = "obedient" không phải là một đức tính tốt. Có lẽ "obedient" cũng không phải là từ dịch chính xác nhất cho đức tính này. Nhưng nó thể hiện rất rõ sự khác biệt về văn hóa trong việc nhận xét khen ngợi trẻ.

Nhưng sau một thời gian thực tập thì các bạn quen dần và tự tin hơn trong việc sử dung phương pháp này. Và trẻ cũng có vẻ rất phấn khích và thích thú khi được nhận những lời khen đặc biệt về bản thân mình, và khám phá những đức tính tốt mà mình có.

Sau này khi học thạc sỹ ở London, tôi có làm tình nguyện viên và nhân viên trong hai năm cho một tổ chức khác hỗ trợ trẻ có vấn đề về tâm lý ở trường, thì lại gặp một quan điểm khác hẳn về sự nhận xét và khen ngợi dành cho trẻ. Quan điểm của tổ chức là những đứa trẻ mà chúng tôi hỗ trợ vốn đã gặp rất nhiều vấn đề trong gia đình, mất lòng tin với người lớn hay bạn bè, có khi bị bạo hành hay lạm dung dẫn đến những biểu hiện không tốt ở trường. Nên những lời khen sáo rỗng sẽ không có tác dung nhiều và có khi làm cho trẻ phụ thuộc vào người khen trẻ. Bởi lời khen đôi khi là cách người lớn "điều khiển" (manipulate) trẻ phát triển theo hướng mình muốn, chưa chắc đã là điều tốt cho trẻ.

Bởi  vậy trong quá trình làm việc, chúng tôi không được dùng lời khen trẻ mà giúp trẻ tự nhận xét về hành động của mình bằng cách hỏi ngược lại trẻ.

Ví dụ: 1. "Vậy con có thích bức tranh con vẽ không? Cô thấy con dùng rất nhiều màu sắc và nhiều hình khối khác nhau." (nhận xét theo quan sát không kèm lời khen)
2. "Con nghĩ như thế nào về bạn ấy và lúc con đánh bạn ấy thì con cảm thấy thế nào?" (không mớm cung, không phán xét mà hỏi để hiểu)
3. "Con được điểm A trong môn thể dục. Con cảm thấy như thế nào?"
4. " Nếu được làm lại hoạt động đó con sẽ làm thế nào? Sẽ làm giống vậy hay làm khác đi? Nếu khác đi thì khác như thế nào?"
5. "Hôm nay con làm được ba bài toán, nhiều hơn một bài so với hôm qua trong cùng thời gian. Con cảm thấy thế nào?"

Nhiều lúc để theo hoàn toàn phương pháp này rất khó, vì có lần một bé vẽ tranh và đưa cho tôi xem, tôi biết là bé chỉ mong một lời khen "đẹp" từ mình mà mình phải tránh không khen, và phải hỏi ngược lại trẻ, mà bé thì cứ hỏi "mà cô thấy có đẹp không?", tôi phải trả lời "cô nghĩ sao không quan trọng bằng con có thấy đẹp và thích không?"... Ban đầu bé tỏ vẻ bực bội nhưng dần dần bé quen và tự tin hơn trong mỗi việc mình làm và có khả năng tự nhận xét sự tiến bộ của mình, và có thể đặt mục tiêu mới cho mình cho những lần sau.

Theo quan điểm của tôi thì mỗi phương pháp cần được kết hợp linh động sử dụng trong mỗi tình huống khác nhau. Nhưng điều rất quan trọng là cần tạo cho trẻ có động lực phát triển sự tự tin và các đức tính tốt từ bên trong và có thể nhận xét và khen ngợi chính bản thân mình. Như vậy sẽ giúp trẻ phát triển lành mạnh hơn.

Bạn từng làm việc với trẻ và tiếp cận những cách khác trong việc khen ngợi trẻ? Hay bạn là cha/mẹ có những kinh nghiệm thành công/ chưa thành công trong vấn đề này? Hãy chia sẻ với mọi người trong phần comment ở dưới nhé!

Lần tới tôi sẽ chia sẻ chi tiết hơn về tổ chức hỗ trợ trẻ có vấn đề về tâm lý ở trường mà tôi có cơ hội làm việc ở London.