Sau khi kết thúc khóa học thạc sỹ vào năm 2012, tôi có làm việc cho một tổ chức ở phía đông London chuyên về hỗ trợ tinh thần cho trẻ em, thanh thiếu niên, phụ huynh và những người chăm sóc trẻ.
Một trong những dự án lâu dài của tổ chức là hỗ trợ "trẻ có vấn đề tâm lý" trong độ tuổi từ 3 đến 16 tuổi ở 25 trường học trong khu vực. Trẻ "có vấn đề tâm lý" (VN thường hay gọi là trẻ "hư") bao gồm những trẻ có những biểu hiện hành vi xấu ở trường như ngỗ nghịch hiếu chiến, đánh/ăn hiếp bạn, trẻ không hòa đồng/ tách lẻ một mình. Thông thường ở trường cũng đã có chuẩn bị những kế hoạch hỗ trợ nhóm trẻ này và giáo viên cũng được tập huấn để hiểu và học cách tiếp cận để giúp trẻ (xem nguồn tham khảo cuối bài viết). Những trường hợp được chuyển qua giới thiệu cho tổ chức và nhờ giúp đỡ thường là những trường hợp khá nghiêm trọng, trẻ có nguy cơ bị đuổi học hay trường đã thử nhiều cách mà không có kết quả.
Đối với tổ chức thì không có trẻ "hư", chỉ có trẻ bị ức chế, giam hãm trong những tầng lớp cảm xúc quá phức tạp hay trải qua những cú sốc tinh thần quá lớn mà tâm hồn một đứa trẻ non nớt chưa đủ lớn để đương đầu hay giải quyết một cách lành mạnh. Phương pháp chính mà tổ chức sử dụng để hỗ trợ trẻ là phương pháp trò chơi trị liệu không dẫn dắt (tiếng Anh là non-directive play therapy) mà T muốn giới thiệu với mọi người trong bài viết này. Phương pháp này chỉ nên được thực hiện bởi những người đã qua tập huấn bài bản và có kinh nghiệm. Tuy nhiên một số quan điểm và cách tiếp cận trẻ trong phương pháp này cũng rất đáng học hỏi và có thể được áp dụng trong mối quan hệ hang ngày với trẻ.
PHƯƠNG PHÁP TRÒ CHƠI TRỊ LIỆU - KHÔNG DẪN DẮT LÀ GÌ?
Là phương pháp trị liệu giúp trẻ truyền đạt những trải nghiệm và cảm xúc bên trong của bản thân mình thông qua phương tiện trò chơi hay đồ chơi do trẻ chủ động sử dụng.
CƠ SỞ CỦA PHƯƠNG PHÁP NÀY
Do sự phát triển của ngôn ngữ chậm hơn sự phát triển của nhận thức, trẻ truyền đạt những suy nghĩ và trải nghiệm của bản thân mình thông qua trò chơi. Trong trò chơi trị liệu, đồ chơi được xem là ngôn ngữ của trẻ. Những cảm xúc đè nén về tâm lý có thể được biểu đạt dễ dàng hơn và an toàn hơn thông qua ngôn ngữ biểu tượng trong sử dụng đồ chơi. Ngôn ngữ này có thể biểu đạt:
(a) những gì trẻ đã trải qua
(b) phản ứng (của trẻ/những người xung quanh) về trải nghiệm đó
(c) cảm xúc của trẻ về việc đã xảy ra
(d) điều trẻ mong muốn, cần
(e) nhận định của trẻ về bản thân mình
Sử dụng đồ chơi/trò chơi có thể giúp trẻ giải tỏa những lo lắng, sợ hãi, những tưởng tượng của mình thay vì xả nó lên những người xung quanh mình.
Trong quá trình như vậy trẻ cảm thấy an toàn để nhìn nhận lại những sự việc đã xảy ra thông qua sự tưởng tượng, đối diện với nó và có cơ hội học cách điều chỉnh bản thân từ bên trong để thích ứng tốt hơn với những vấn đề trẻ gặp phải.
QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN
Ở trường/ tổ chức có một phòng riêng gọi là phòng trò chơi trị liệu. Trong phòng được trang bị rất nhiều loại đồ chơi khác nhau theo tiêu chuẩn được nêu ra ở mục kế tiếp dưới đây. Mỗi tuần trẻ có một giờ cố định đến phòng này cùng với therapist (người làm công tác trị liệu) và được sử dụng những đồ chơi trong phòng theo cách mình muốn. Ban đầu trẻ có thể cảm thấy rất khó khăn trong việc truyền đạt những cảm xúc hay trải nghiệm mà trẻ đã trải qua. Nhưng với sự hiện diện của một người quan tâm trẻ, nhạy cảm và thấu cảm, không đánh giá/phê bình hay chỉ trích, trẻ dần sẽ cảm thấy an toàn và cởi mở hơn, bắt đầu giao tiếp thông qua trò chơi/đồ chơi. Người làm công tác trị liệu (therapist) được trải nghiệm và cảm nhận thế giới bên trong của trẻ. Quá trình và mối quan hệ này giúp làm lành những tổn thương một cách tự nhiên, giúp trẻ loại bỏ hay điều chỉnh những cảm xúc tiêu cực mình có.
Người therapist không dẫn dắt hay tạo đặt sẵn tình huống để khai thác trẻ, mà tạo lòng tin để trẻ mở lòng chia sẻ với mình thông qua ngôn ngữ riêng của trẻ. Người therapist tạo một môi trường an toàn, có giới hạn và đóng vai trò như một tấm gương phản chiếu lại những cảm xúc/ trải nghiệm của trẻ.
Ví dụ: (1) trẻ nói "cún con của con bị xe tông chết và con khóc rất nhiều"
- therapist trả lời: "cô/chú xin chia buồn với con" (người therapist ở đây chú trọng chính vào phản ứng của chính mình, quên đi cảm xúc của trẻ, ko tạo không gian cho trẻ tìm hiểu sâu hơn về bản thân mình)
- therapist nên trả lời: "vậy là con đã cảm thấy rất buồn khi cún con chết và con muốn khóc thật nhiều..." (chạm vào cảm xúc của trẻ và thể hiện là mình hiểu và cảm thông)
(2) trẻ đang lắp ghép nhà đồ chơi và thể hiện sự bực bội
- therapist hỏi: "con bực mình vì không ghép được phải không?" (hỏi dù đã biết câu trả lời, và nghe có vẻ như người đó không hiểu cảm xúc của trẻ)
- therapist nên nói: "con cảm thấy bực mình vì con không ghép được hai miếng tường đó lại với nhau!" (nhận định cảm xúc của trẻ)
(3) trẻ đấm rất mạnh vào mặt con gấu bông và nói "cho mày chết nè!"
- therapist nói: "con không nên đánh bạn gấu vì bạn gấu hiền và dễ thương mà!" (đánh giá, chỉ trích)
- therapist nên nói: "con cảm thấy rất tức giận với gấu và muốn đánh vào mặt gấu" (nhận định cảm xúc và hành động của trẻ, không kèm theo sự đánh giá, chỉ trích)
Người therapist cũng không đặt tên cho đồ vật trước khi trẻ nói cho mình biết đó là gì.
Ví dụ: Trẻ đẩy ghế trên sàn nhà và kêu lên "broom...broom..."
- therapist nói: "con thich chơi với xe hơi" (đặt tên và giả định theo suy nghĩ của mình nhưng chưa chắc trẻ xem cái ghế là xe hơi)
- trẻ: "đây không phải là xe hơi, đây là con tàu đang chuẩn bị ra khơi!"
- therapist đã có thể nói đơn giản là: "cái đó tạo rất nhiều tiếng ồn khi di chuyển" (thể hiện mình có quan sát, dõi theo trò chơi của trẻ nhưng không chạy trước trẻ)
Người therapist cũng không khen ngợi, mà tạo cho trẻ tính độc lập, không dựa dẫm vào lời khen từ bên ngoài.
Ví dụ: trẻ gấp máy bay và bảo "con làm máy bay nè" và phóng máy bay trong phòng
- therapist nói: "à, máy bay đẹp quá" (đánh giá)
- therapist nên nói: "con làm được máy bay và làm cho nó bay loanh quanh trong phòng" (xác nhận khả năng của trẻ)
ĐỒ CHƠI VÀ VẬT LIỆU SỬ DỤNG
Không cần thiết phải có một phòng trang bị rất nhiều loại đồ chơi, điều quan trọng là có những đồ chơi thiết yếu giúp trẻ có thể thể hiện bản thân mình. Đồ chơi cần được lựa chọn kỹ càng theo những tiêu chí sau:
- giúp khám phá trải nghiệm thực tế cuộc sống
- giúp thể hiện được nhiều cảm xúc khác nhau
- giúp thử thách giới hạn bản thân
- mang tính khám phá và thể hiện bản thân
- giúp khám phá thể hiện cảm xúc không thông qua sử dụng ngôn ngữ
- không cần phải theo hướng dẫn có sẵn
Danh sách những đồ chơi thiết yếu được đề nghị ở link sau. Danh sách được dịch ra tiếng Việt ở đây.
GIỚI HẠN
Ở phòng trò chơi trị liệu, trẻ được tôn trọng, được tự do khám phá và thể hiện bản thân nhưng không phải là muốn làm gì thì làm mà có giới hạn của nó. Đặt giới hạn là việc rất quan trọng trong trò chơi trị liệu. Giới hạn giúp trẻ trải nghiệm mối quan hệ thực tế trong cuộc song, tạo cơ hội cho trẻ học về trách nhiệm của cá nhân và khả năng điều chỉnh bản thân, giúp tạo cảm giác an toàn cho cả trẻ và người làm công tác trị liệu. Trẻ chỉ cảm thấy an toàn khi mọi việc nằm trong một giới hạn an toàn dù trẻ sẽ cố gắng đẩy lùi những giới hạn đó.
Giới hạn thể hiện ở:
- thời gian trong phòng là 1 tiếng đồng hồ, hết thời gian này trẻ sẽ phải quay lại lớp học hay ra về
- trẻ được chơi dơ, chơi bẩn (giúp trẻ khám phá những cảm xúc của bản thân) không phải lúc nào cũng phải gọn gàng sạch sẽ nhưng trong một chừng mực nào đó
- trẻ được tự do khám phá, sử dụng đồ chơi miễn là không gây hại cho trẻ, cho người làm việc với trẻ, hay gây đổ vỡ hư hại trong phòng.
Giới hạn này không cần đặt ra trước, chỉ cần đặt ra khi cần, bởi nó sẽ giúp trẻ thực hành khả năng kiểm soát bản thân.
Ví dụ: (1) trẻ muốn đổ màu sơn lên sàn nhà
therapist nói: "con muốn đổ sơn ra nhà, nhưng sàn nhà không phải để đổ sơn lên, con có thể đổ sơn vào cái khay ở trên bàn" (nhận định điều trẻ muốn làm, thiết lập giới hạn: sàn nhà không phải để đổ sơn lên, cung cấp một lựa chọn khác)
(2) trẻ giận giữ và giơ cung lên và muốn bắn cung vào therapist
therapist nói: "con giận và muốn bắn tên vào cô chú, nhưng cô/chú không phải để bắn, thay vì đó con có thể bắn vào tường" (nhận định cảm xúc của trẻ, thiết lập giới hạn, cung cấp lựa chọn khác thay thế)
Nếu trẻ vẫn đổ sơn ra sàn nhà hay bắn vào therapist: "Nếu con chọn đổ sơn ra nhà lần nữa nghĩa là con chọn không được chơi với sơn đến cuối giờ hôm nay."
"Nếu con chọn bắn tên vào cô chú lần nữa, con chọn không được chơi với cung tên đến hết giờ hôm nay"
Bằng việc nhấn mạnh vào lựa chọn của trẻ, giúp trẻ thấy được trách nhiệm của bản thân, những lựa chọn của mình và hậu quả đi kèm những lựa chọn đó. Việc thiết lập giới hạn này không phải là sự trừng phạt hay từ chối trẻ. Lúc này ta phải hết sức kiên định trước sau như một. Nếu trẻ một lần nữa đổ sơn lên sàn hay bắn tên vào therapist. "Vậy là con chọn không được chơi với sơn/cung tên đến hết giờ hôm nay. Con có thể cất sơn/cung tên vào hộp hay đặt lên kệ ở góc phòng kia". Trẻ bắt đầu năn nỉ: "con hứa là con sẽ không làm vậy nữa, để con chơi". "Con có lựa chọn, và con đã chọn không chơi với nó nữa cho đến hết giờ hôm nay nên giờ con phải cất nó đi."
NGHIÊN CỨU VÀ KẾT QUẢ
Trò chơi trị liệu đã được nghiên cứu kỹ càng, có cơ sở triết lý riêng dựa trên quá trình phát triển của trẻ và đã được chứng minh có hiệu quả cho trẻ với nhiều vấn đề khác nhau: như trẻ bị bỏ rơi, bị bạo hành, trẻ ngỗ nghịch hiếu chiến, trẻ tự kỷ, trẻ có vấn đề trong mối quan hệ với gia đình, trẻ bị bỏng hay bệnh mãn tính, trẻ khuyết tật, trẻ có vấn đề về cảm xúc và tâm lý, trẻ thiếu tự tin, nhút nhát hay lo sợ/ sợ hãi, trẻ có người thân chết đi do tai nạn hay bệnh tật, v...v...
Một trong những người có kinh nghiệm thực tế và nghiên cứu lâu năm trong vấn đề này là Tiến sĩ giáo dục Garry L. Landreth, người sáng lập Trung tâm trò chơi trị liệu ở trường Đại học Bắc Texas. Sách "Trò chơi trị liệu: nghệ thuật của mối quan hệ" (Play Therapy: The Art of the Relationship) của tiến sĩ Landreth đã được xuất bản lần 3 và dịch ra nhiều thứ tiếng khác nhau.
BÀI HỌC
Dù phương pháp này cần được thực hiện với trẻ bởi người đã qua tập huấn bài bản và có kinh nghiệm xử lý những tình huống khác nhau khi làm việc với trẻ có vấn đề về tâm lý. Theo tôi nghĩ phụ huynh và những người làm việc với trẻ trong những hoàn cảnh khác cũng có thể áp dụng một số phương pháp theo những ví dụ nói trên để tạo nên mối quan hệ tích cực với trẻ như:
- nhận định cảm xúc của trẻ thay vì phủ nhận nó
- xác nhận khả năng của trẻ hơn là khen sáo rỗng
- thiết lập giới hạn cho trẻ bằng lựa chọn, giúp trẻ thực hành kiểm soát bản thân, hiểu về lựa chọn và những hậu quả đi kèm lựa chọn của mình thay vì trừng phạt trẻ
Phương pháp nào cũng cần thực tập và kiểm chứng, và có khi có hiệu quả với trẻ này, nhưng không có kết quả với trẻ khác trong hoàn cảnh khác. Tuy nhiên cần có rất nhiều sự kiên nhẫn và hiểu biết để giúp trẻ em lớn lên một cách lành mạnh, có những cảm xúc tích cực và học được cách đối phó và điều chỉnh những cảm xúc tiêu cực của bản thân mình.
Nếu anh/chị/bạn có kinh nghiệm/ suy nghĩ gì về phương pháp này, hay có góp ý gì cho bài viết này xin chia sẻ cùng mọi người ở phần comment dưới đây.
Bài viết sau T sẽ kể về kinh nghiệm thực tế của mình khi làm việc với một cô bé 8 tuổi ở một trường tiểu học ở London sử dụng phương pháp trò chơi trị liệu không dẫn dắt này.
Nguồn tham khảo
(1) Education Resource & Information Center tại www.eric.ed.uk
(2) Quy định của Bộ Giáo Dục Anh về hỗ trợ hành vi và sức khỏe tâm lý ở trường học
Mental health and behaviours in school
(3) Tài liệu tập huấn cho giáo viên, phụ huynh và những người làm việc với trẻ về sức khỏe tâm lý và hành vi
https://www.minded.org.uk/
(4) Trang web của Trung tâm Trò chơi trị liệu tại trường đại học Bắc Texas
http://cpt.unt.edu/about-us/meet-our-founder
(5) Danh sách đồ chơi cho phòng trò chơi trị liệu
http://cpt.unt.edu/about-play-therapy/recommended-toy-list
(6) Sách "Trò chơi trị liệu: nghệ thuật của mối quan hệ" (Play Therapy: The Art of the Relationship) của tiến sĩ Garry L. Landreth.
No comments:
Post a Comment