"Ngoan hiền" có là đức tính tốt?

Thường xưa nay cha mẹ sinh con cái lúc nào cũng mong có những đứa con ngoan hiền, học giỏi, ở nhà nghe lời ba mẹ và đến trường nghe lời thầy cô. Nhưng theo T "ngoan hiền" không phải là đức tính tốt mà có khi còn dễ dẫn đến một lối sống không lành mạnh, khù khờ, thờ ơ hay cam chịu, thiếu kỹ năng xử lý tình huống trong các mối quan hệ, hay sống với những mối quan hệ hời hợt thiếu chiều sâu.

Bạn có bao giờ rơi vào những trường hợp sau?
1. Bị lợi dụng vì "hiền", mà từ từ cho qua không giải quyết triệt để vì không muốn đối mặt trực tiếp, không muốn ảnh hưởng mối quan hệ lâu nay
2. Có ý tưởng hay/thông minh nhưng không mạnh dạn đưa ra ý kiến mà thuận theo số đông
3. Bị đồng nghiệp nói xấu, lấn lướt, lấy công mà không dám làm gì chỉ ôm hận trong lòng
4. Có mâu thuẫn với thành viên trong gia đình/bạn thân nhưng làm thinh cho qua vì không muốn phá vỡ mối quan hệ
5. Cảm thấy mệt mỏi vì muốn nhưng không làm vừa lòng hết được mọi người quanh mình
6. Bị làm tổn thương nhưng không mở miệng nói ra được cảm xúc của mình
7. Có nhiều mối quan hệ "bằng mặt mà không bằng lòng"
8. Bị lạm dụng, bạo hành nhưng không dám lên tiếng

Thì có lẽ bạn đã được dạy bảo để trở nên "ngoan hiền", để làm hài lòng mọi người, nhưng rốt cuộc là người ôm cục tức trong lòng âm ỉ, cảm thấy mình là nạn nhân hay có những mối quan hệ thiếu lành mạnh, không có chiều sâu.

Bản thân T luôn là đứa trẻ ngoan hiền, sổ học bạ chưa từng bị một lời phê bình từ nhỏ cho đến lớn. Nhưng đến lúc ở xa nhà và bắt đầu bước vào môi trường làm việc, T gặp nhiều khủng hoảng và cảm thấy mình thiếu kỹ năng trong xử lý những mối quan hệ trong cuộc sống.

Từ lúc làm việc với một số tổ chức nước ngoài và sống, học tập làm việc ở London trong 6 năm, T nhận ra rằng trẻ em ở đây không được dạy để trở nên "ngoan hiền" mà được dạy để trở nên độc lập trong suy nghĩ và "assertive". Độc lập trong suy nghĩ T sẽ bàn trong một bài khác. Trong bài này T muốn nói đến tính "assertive".

"Assertive" nghĩa tiếng Việt là gì?

Từ điển VN ghi là "tính quả quyết, quyết đoán" nhưng theo T thì từ này không/chưa có tiếng Việt tương đương. Tìm hiểu sâu về ngôn ngữ ta sẽ thấy ngạc nhiên (hay không ngạc nhiên) rằng ngôn ngữ phản ánh văn hóa và cách tư duy. Trong văn hóa của ta không khuyến khích tính "assertive" nên hiển nhiên ta không tìm được nghĩa đúng tương đương cho từ này.
"Assertive" có nghĩa rộng hơn "quả quyết và quyết đoán" nhiều!

Trong từ điển tiếng Anh của Collins định nghĩa:

"Someone who is assertive states their needs and opinions clearly, so that people take notice."
" Người có tính assertive có thể nói về nhu cầu và ý kiến của họ một cách rõ ràng, cho người khác chú ý/hiểu"

Người có tính "assertive" là:

1. Người tự tin, hiểu giá trị của bản thân mình, tin rằng mình bình đẳng với người khác, hiểu được cảm xúc của chính mình
2. Có thể nói thẳng những gì mình suy nghĩ và cảm nhận (ngay cả khi biết rằng điều mình nói ra sẽ không dễ nghe với đối phương), có thể nói "Không!" khi cần thiết.
3. Với mục tiêu tăng cường sự tôn trọng lẫn nhau, hiểu được cảm xúc của đối phương, không nhằm tấn công hay gây tổn thương

Người có tính "assertive" có khả năng thiết lập những giới hạn lành mạnh trong các mối quan hệ, đó là chìa khóa để có một cuộc sống lành mạnh, vui vẻ, hạnh phúc và hiệu quả.

 "Assertive" khác với tính hung hăng thích gây hấn

bởi người có tính "assertive" hiểu được cảm xúc của đối phương và nói ra ý kiến của mình, những gì mình cảm nhận để hai bên hiểu nhau, chứ không nhằm chỉ trích hay tấn công đối phương. Người "assertive" bắt đầu câu nói với "Tôi cảm thấy/ tôi có suy nghĩ rằng..." chứ không bắt đầu bằng câu tấn công "anh là người thế này/ chị là người thế kia..."

"Assertive" cũng khác với "gây hấn thụ động" (passive-aggressive)

Người gây hấn thụ động không nói rõ cảm xúc, suy nghĩ của mình mà tỏ ra giận dỗi, hay nói xấu sau lưng, hay miệng đồng ý nhưng không làm, hay làm ngược lại, hay tự làm tổn thương mình và đổ lỗi, làm người khác cảm thấy có lỗi. Người có tính "assertive" nói rõ cảm xúc suy nghĩ và nhu cầu của mình.

Trẻ con quá "ngoan hiền" không có tính "assertive" có khi bị bạn bè ăn hiếp, có khi bị bạo hành hay lạm dụng mà không dám lên tiếng, thiếu kỹ năng xử lý trong các mối quan hệ xung quanh, thiếu kỹ năng thiết lập giới hạn trong mối quan hệ để có một cuộc sống tinh thần lành mạnh.

Vậy làm sao để giúp trẻ có tính "assertive"? T nghĩ vai trò của phụ huynh là hết sức quan trọng. Trẻ cần được học/dạy mỗi ngày về:

1. Giới hạn an toàn và quyền của cá nhân mình

Điều này giúp trẻ học tôn trọng bản thân và tôn trọng người khác thông qua việc học về những giới hạn

- Giới hạn an toàn ở đây bao gồm cả về mặt thể chất, về tinh thần

    * Thể chất: trẻ cần được học về cơ thể của mình, vùng nào là vùng an toàn cá nhân, tiếp xúc cơ thể như thế nào là an toàn/ không an toàn, trẻ cần phải làm gì khi có người xâm phạm đến vùng an toàn đó? (vấn đề này T sẽ viết riêng một bài, chia sẻ những thông tin/tài liệu T thu thập được trong quá trình làm việc)
         Ví dụ: có một lần T đến thăm gia đình chị bạn rất thân, gia đình Việt Nam nhập cư vào Anh từ những năm 75. Chị bạn được sinh ra và lớn lên ở Anh. Hôm đó có ông bà ngoại đến chơi. Ông đùa giỡn với cậu nhóc 5 tuổi thế nào đét nó vào mông một cái và hai ông cháu cười xòa. Chị bạn T nghiêm mặt lại nói với đứa con trai: "Mẹ dặn con những gì về vùng mặc quần bơi? Ai là người được chạm vào vùng đó?". Thằng bé trả lời: "Dạ không ai được chạm vào nếu không được con cho phép". (Bạn có thể suy nghĩ rằng chị này hơi quá, vì ông Ngoại với cháu giỡn với nhau một chút thì có gì là to tát nghiêm trọng thế! Nhưng thật ra dạy trẻ con phải nhất quán, trước sau như một, và phần lớn trẻ bị lạm dụng bởi người thân quen chứ không ai xa lạ...)
  
   * Tinh thần:  trẻ cần được học nếu bị bạn bè trêu chọc trẻ có quyền lên tiếng nói không với bạn, và nếu bạn vẫn tiếp tục thì có quyền lựa chọn nghỉ chơi bạn đó ra.  Trẻ cần học tự vệ nếu bị bạn đánh, có thể đánh lại nếu phải làm như vậy, nhưng là để bạn thấy mình không dễ bị ăn hiếp, không phải để trả thù.

Ví dụ: có một lần T làm việc ở một trường cấp 1 phía Tây thành phố London, trong giờ chơi, một em bé gái đến méc cô giáo là nhóm bạn không cho con chơi chung, chọc con vì các bạn giải thích luật chơi mà con chậm hiểu chưa hiểu (cô bé này là gia đình nhập cư từ Trung Đông, mới đến London hơn một năm nay, và cô bé vẫn đang học tiếng Anh hỗ trợ thêm để theo kịp bạn bè). Cô dắt bé quay lại với nhóm bạn, hỏi các bạn chơi trò gì, nói các bạn giải thích lại luật chơi và cho em chơi chung. Cô giáo quay đi, 10 phút sau cô bé quay lại khóc, nói các bạn chơi một hồi vẫn tẩy chay con ra vì con chậm hiểu. Cô giáo dặn cô bé: "Các bạn  chọc con làm con buồn lắm phải không? Vậy con có quyền nghỉ chơi không chơi với bạn nữa! Bây giờ con quay lại nói với các bạn là: "mấy bạn không cho mình chơi chung thì mình cũng không thèm chơi với mấy bạn nữa", cô bé làm theo, rồi vui vẻ chạy đi chơi một mình. Một lúc sau có một em tách từ nhóm bạn đó chạy ra lại bắt chuyện và chơi với cô bé. (cô giáo đã tận dụng cơ hội để dạy trẻ lên tiếng bảo vệ bản thân về mặt tinh thần, thay vì cho qua...)

- Trẻ cần học rằng trẻ có quyền được tôn trọng: ngay cả từ người lớn. Nếu trẻ từ chối không hôn hay cho người khác ôm hôm, cha mẹ không nên ép trẻ, mà cần tôn trọng trẻ. Điều này không có nghĩa trẻ muốn làm gì thì làm. Ví dụ như trẻ đòi ăn đồ ngọt trước giờ ăn tối, có thể nói: "Bố/Mẹ biết con đói, nhưng sắp tới giờ cơm rồi, mình sẽ ăn cơm sớm thôi!". Tôn trọng cảm xúc của trẻ nhưng đi kèm với sự nhất quán trong thiết lập giới hạn, tuân thủ luật đặt ra.
Trẻ có quyền sở hữu đồ chơi của mình và có quyền lựa chọn có chia sẻ đồ chơi đó với bạn/em hay không, thay vì ép trẻ phải nhường đồ chơi cho em/bạn...

2. Nhận biết và thể hiện cảm xúc của bản thân một cách tích cực, không kìm nén nó lại hay bỏ qua
Trẻ học điều này thông qua sự chú ý của phụ huynh và nhận định, nêu lên những cảm xúc đó:
"Con bực bội vì bị bạn bè trêu chọc..."
"Con tức giận vì Mẹ không cho con ăn đồ ngọt trước giờ ăn tối..."
"Con vui vì Bà nhớ ngày sinh nhật con và gọi cho con..."
"Con giận em vì em không nghe lời con..."
"Con lo lắng vì không biết mấy bạn có thích con hay không..."
Khi trẻ giận dữ, trẻ cần được tự do bộc lộ cảm xúc đó một cách tích cực thay vì la mắng trẻ, bắt trẻ kìm nén vào bên trong hay phớt lờ cho qua. Khi trẻ được tự do bộc lộ cả hai mặt cảm xúc tích cực và tiêu cực, trẻ sẽ học cách điều chỉnh cảm xúc của mình, và thể hiện sự quyết đoán khi cần thiết.
"Con bực bội vì em lấy đồ chơi của con mà không xin phép con, thay vì la hét em "mày thế này, mày thế kia...", con có thể bình tĩnh nói với em "Anh rất bực và giận vì em lấy đồ chơi của anh mà không xin phép anh. Em không được làm như vậy nữa!"

3. Phát biểu ý kiến của bản thân một cách tự tin
Trẻ học được điều này thông qua sự lắng nghe chân thành và khuyến khích phát biểu suy nghĩ của mình từ phụ huynh. Những suy nghĩ của trẻ có thể còn rất non nớt, đôi lúc hơi vớ vẩn một chút đối với người lớn. Nhưng nếu trẻ được lắng nghe và tôn trọng, trẻ sẽ lớn lên tự tin khi phát biểu ý kiến trong môi trường học, môi trường làm việc mà không nhút nhát sợ sệt, sợ sai.v...v...
Khi trẻ cảm thấy an toàn và tự tin nói lên suy nghĩ của mình, trẻ sẽ không kìm nén nó, hay cho qua nhưng trong lòng không yên, sẽ học được cách đương đầu với những xung đột và giải quyết nó thay vì im lặng, bằng mặt nhưng không bằng lòng sinh ra tính "gây hấn thụ động".

4. Hiểu rằng không ai hoàn hảo và biết nhận lỗi khi mắc sai lầm
Trẻ học điều này thông qua sự làm gương của phụ huynh. Có lẽ điều này là khó nhất bởi phụ huynh ai cũng muốn là người hoàn hảo trong mắt trẻ, muốn trẻ nể sợ và nghe lời mình, không muốn đánh mất quyền hành của người làm cha làm mẹ. Nhưng sự thật là nếu trẻ học được từ phụ huynh rằng phụ huynh cũng có thể mắc sai lầm, phụ huynh sẵn sàng xin lỗi và nhận lỗi, trẻ con lớn lên sẽ là người tự tin hơn, có được những mối quan hệ lành mạnh hơn trong cuộc sống. Phụ huynh thể hiện sự tôn trọng trẻ đi kèm với những giới hạn an toàn nhất quán trước sau như một chắc chắn sẽ được trẻ tôn trọng lại.

5. Học tinh thần win-win, đôi bên cùng thắng
Trẻ học thông qua giải quyết những xung đột hằng ngày.
"Đồ chơi là của con, nếu con chọn không cho bạn chơi chung cũng không sao, nhưng nếu con chọn chia sẻ chơi chung với bạn thì có lẽ cả hai cùng vui hơn, nhưng đó là lựa chọn của con."
Khi nhận biết được cảm xúc của bản thân, trẻ sẽ hiểu được cảm xúc của người khác, khi được tôn trọng, trẻ sẽ học cách tôn trọng người khác.

Tất cả những điều trên không phải dễ thực hành. Nói dễ nhưng làm không phải dễ. Nhất là khi chúng ta lớn lên không được học tính "assertive" và sống trong một môi trường rất ít người "assertive" và đa số là thích "gây hấn thụ động" hay "hung hăng thích gây hấn". Nhưng theo T nó là điều rất quan trọng để giúp mỗi đứa trẻ lớn lên một cách lành mạnh và có những mối quan hệ lành mạnh và sâu sắc. Và cần có một từ tiếng Việt bổ sung vào từ điển cho đức tính này.

"Ngoan hiền" nếu được định nghĩa là đứa trẻ dễ bảo, luôn vâng lời, luôn muốn làm hài lòng mọi người quanh mà quên đi chính bản thân mình thì không phải là đức tính lành mạnh. Cần có nhiều trẻ "assertive" hơn là trẻ "ngoan hiền".

Nếu bạn/anh/chị có suy nghĩ gì về vấn đề này, xin chia sẻ cùng T và mọi người trong phần comment dưới bài này.

Bài sau T sẽ viết về "Dạy trẻ bảo vệ mình".