Tự điều tiết cảm xúc là gì?
Là một lẽ tự nhiên của cuộc sống, mỗi đứa trẻ từ khi sinh ra đã phải liên tục đối diện với nhiều thay đổi, nhiều trải nghiệm khác nhau và mỗi trải nghiệm mới dù đơn giản như thay tã, đói bụng, hay ngày đầu tiên đi học đều có thể gây ra những cảm xúc sợ hãi, lo lắng đối với trẻ. Trẻ thường thể hiện và đối phó với những cảm xúc này thông qua khóc lóc, mút ngón tay, trốn vào góc, tè dầm, hay đeo bám người thân.
Hay khi trẻ đối diện với những trải nghiệm phức tạp hơn như: chuyển nhà, chuyển trường, cha mẹ li dị, người thân mất đi do tai nạn/bệnh tật, v...v... đều có thể gây nên sự lo lắng trầm cảm mà trẻ chưa đủ ngôn ngữ và chưa biết cách thể hiện một cách tích cực, chứ không đơn giản như nhiều người nghĩ là trẻ con còn nhỏ nên không biết gì. Khi trẻ có biểu hiện xa lánh hay có hành vi xấu: trở nên dữ tợn, cộc cằn, ăn hiếp bạn bè, trộm cắp, nói dối...v...v... đều có thể gốc rễ sâu xa từ những trải nghiệm nói trên.
Khi cha/mẹ/người chăm sóc trẻ hiểu và đáp lại những biểu hiện này bằng cách quan tâm, ôm trẻ vào lòng, xoa dịu trẻ, giúp trẻ cảm thấy an toàn, lắng nghe trẻ, giúp trẻ hiểu và bộc lộ một cách tích cực, họ có vai trò như một "người huấn luyện viên cảm xúc". Đây là cơ hội giúp trẻ dần học được cách điều chỉnh và quản lý cảm xúc và hành vi của mình. Đó được gọi là khả năng tự điều tiết cảm xúc.
Vì sao việc nhận biết và tự điều tiết cảm xúc rất quan trọng đối với trẻ?
Học kỹ năng nhận biết và tự điều tiết giúp trẻ trở nên độc lập hơn và có khả năng thiết lập những mối quan hệ lành mạnh với bạn bè và người lớn xung quanh mình. Khi trẻ cảm thấy an toàn, bình tĩnh, tâm an thì khả năng học hỏi và tiếp thu sẽ cao hơn.
Khi trẻ được hỗ trợ phát triển kỹ năng này từ nhỏ lớn lên sẽ trở thành người độc lập, tự tin, hiểu và biết cách thể hiện cảm xúc của bản thân, hiểu và nhận biết được cảm xúc của người khác, từ đó có được những mối quan hệ sâu sắc và lành mạnh.
Học nhận biết các cảm xúc khác nhau
Trước khi học được cách tự điều tiết cảm xúc, trẻ cần học cách nhận biết cảm xúc của bản thân và những người xung quanh. Mỗi phụ huynh đều có thể sang tạo dạy trẻ theo một cách khác nhau phù hợp với trẻ và độ tuổi của trẻ. Dưới đây là một số ý tưởng tham khảo:
1. Album cảm xúc
Chụp khuôn mặt trẻ biểu lộ những cảm xúc khác nhau và có thể sử dụng album đó mỗi cuối ngày, hay sau khi đi học về, hay sau một sự kiện nào đó để giúp trẻ nói về cảm xúc của mình.
 |
| Nguồn: emotions chart |
2. Vòng tròn cảm xúc
Tương tự với vòng tròn cảm xúc với mũi tên chính giữa dùng làm công cụ trò chuyện với trẻ về cảm xúc của mình và những người xung quanh.
3. Lắp ghép mắt mũi miệng tạo khuôn mặt với những cảm xúc khác nhau
 |
Trẻ lớn hơn một chút có thể học thêm cách nhận biết về những dấu hiệu/ biểu hiện của cơ thể đi kèm với cảm xúc, ngoài biểu hiện trên khuôn mặt. Ví dụ:
- Khi vui: mắt sáng, cơ thể thả lỏng, miệng cười...
- Khi buồn: tay chân ủ rũ, nước mắt rơi, miệng mếu...
- Khi giận dữ: bàn tay co lại, người căng lên, mặt đỏ, mắt dữ tợn, mày nhíu lại...
- Khi lo lắng / sợ hãi: đau bụng, đau đầu, miệng khô, mặt tái, đổ mồ hôi, tránh nhìn mắt, đứng ngồi không yên, thở gấp...
Học tự điều tiết cảm xúc một cách tích cực
Khi trẻ còn rất nhỏ trẻ sẽ học cách điều tiết thông qua tiếp xúc với người chăm sóc nhạy cảm, ấm ấp và quan tâm hỗ trợ đáp ứng những nhu cầu căn bản của trẻ như nhiệt độ cơ thể, đói bụng, buồn ngủ...v..v... Em bé bắt đầu học kỹ năng tự điều tiết đơn giản bằng cách mút ngón tay, nhìn đi chỗ khác khi cần nghỉ ngơi. Đến cuối năm thứ hai hầu hết trẻ có khả năng chờ đợi được cho ăn và chú ý đến người trò chuyện với trẻ.
Trẻ học cách điều tiết cảm xúc thông qua quan sát người lớn điều chỉnh cảm xúc của họ. Lớn hơn một chút thì trẻ học cách điều tiết cảm xúc khi không có cha mẹ xung quanh ví dụ như khi đi học, hay khi chia sẻ đồ chơi với bạn bè dù khó khăn hơn một chút khi không có cha mẹ ở đó. Nhưng hầu hết trẻ 4 tuổi trở lên đã bắt đầu hiểu và có khả năng điều chỉnh những cảm xúc suy nghĩ khác nhau và làm nhiều việc cùng một lúc.
Mỗi trải nghiệm mới đều gây ra một mức độ stress nhất định cho trẻ. Vai trò của người chăm sóc không phải là đảm bảo trẻ không bao giờ stress (vì việc này là bất khả), mà là giúp trẻ tự vượt qua được những lúc stress ít, dần học được kỹ năng đương đầu với những sự cố gây ra mức độ stress cao hơn trong tương lai. Người chăm sóc cũng không nên bắt trẻ đè nén những cảm xúc tiêu cực của mình, mà xác nhận cảm xúc đó và cùng với trẻ tìm những cách biểu hiện và giải tỏa một cách tích cực.
Ví dụ: trẻ cần học chờ đợi đến phiên mình khi chơi xích đu với bạn. Trẻ khóc hay vùng vẫy. Người chăm sóc trẻ đến bên cạnh và nói : "Mẹ/Bố biết con tức giận/ thất vọng vì không được chơi xích đu, nhưng bây giờ là đến lượt của bạn, sau 5 phút nữa sẽ đến lượt của con." Trẻ có thể vẫn khóc lóc, giẫy lẫy nhưng người chăm sóc cần hết sức nhất quán và kiên định. Sau vài lần trẻ sẽ học được cách chờ đợi và điều chỉnh cảm xúc của mình.
Việc xác nhận cảm xúc của trẻ cũng góp phần giúp trẻ nhận biết cảm xúc của chính mình:
"Con bực mình vì Mẹ không cho con ăn vặt trước giờ ăn tối..."
"Con buồn vì bạn cười con..."
"Con vui vì Bà nhớ ngày sinh nhật và gửi quà cho con..."
Đối với trẻ thường xuyên giận dữ cáu gắt, có thể cùng trẻ làm "thẻ chiến lược" mang theo bên mình như sau:
- Mặt trước - nhận diện cảm xúc và dấu hiệu đi kèm
- Mặt sau - những lựa chọn để giải tỏa cảm xúc đó
Hay sử dụng trò chơi Đông Tây Nam Bắc với những lựa chọn giải tỏa cảm xúc ghi bên trong và dùng nó khi cần.
Và ở nhà và ở trường có thể trang bị Bobo hay túi cát đấm bốc giúp trẻ giải tỏa khi giận dữ như được đề cập trong các bài viết trước về Trị liệu trò chơi.
Trong lớp học ở một số trường ở Anh, Úc và Mỹ cũng áp dụng phương pháp giúp trẻ tự điều tiết cảm xúc bằng cách tạo ra những vùng màu khác nhau trong lớp học: có thể là poster dán ở góc phòng, hay 3 bàn nhỏ ở 3 góc phòng với những dụng cụ giúp điều tiết cảm xúc. Trẻ có thể xin phép cô chạy vào khu vực đó trong vòng 5 phút để giải tỏa rồi quay lại hoạt động chính.
- Vùng màu xanh lá cây là khu vực học lúc trẻ bình thường, có thể tập trung và tiếp thu tốt.
- Vùng màu xanh dương là lúc trẻ mệt mỏi, đau bệnh, hay buồn bã.
Công cụ giúp giải tỏa: vào phòng y tế, ngồi nghỉ 5 phút, thoa kem dưỡng có mùi thơm, hít dầu thơm thư giãn
- Vùng màu vàng/cam: khi trẻ bực bội, chán nản, giận hờn
Công cụ giải tỏa: ngồi đếm từ 1 đến 20, bóp banh cao su, nặn đất sét trong 5 phút
- Vùng màu đỏ: khi trẻ hoàn toàn mất bình tĩnh, giận dữ, nổi cáu
Công cụ giải tỏa: thở chậm, đếm đến 100, tô màu, đấm bốc với bao cát ngoài sân
Giáo viên/ phụ huynh cũng có thể dùng bảng đánh giá sau được lập bởi Brad Chapin để giúp đỡ và theo dõi trẻ:
ĐÁNH GIÁ
|
Hành vi hiện tại
|
Điểm (1-10)
|
Chiến lược sử dụng giúp trẻ
|
Kết quả
|
Điểm sau can thiệp (1-10)
|
CƠ THỂ
|
|||||
Biểu
hiện cơ thể
|
|||||
Biết
sử dụng các cách tích cực giúp bản thân bình tĩnh lại
|
|||||
CẢM XÚC
|
|||||
Nhận
biết cảm xúc của mình
|
|||||
Biết mình chịu trách nhiệm về cảm xúc của mình và có khả năng thay đổi nó
|
|||||
Biểu
hiện cảm xúc một cách tích cực
|
|||||
NHẬN THỨC
|
|||||
Thay
đổi những suy nghĩ không lành mạnh bằng những suy nghĩ tích cực
|
|||||
Suy
nghĩ và tìm ra những cách tích cực để
giải quyết tình huống
|
Phục hồi sau stress
Sau khi xử lý xong tình huống gây stress, khi trẻ bình tĩnh lại, điều quan trọng là cần giúp trẻ kết nối lại với người lớn/ bạn bè sau mâu thuẫn, giúp trẻ cảm thấy an toàn, được yêu thương và có thể tiếp tục mối quan hệ mà không bị lấn cấn hay buồn hay cảm thấy tội lỗi.
Và quan trọng hơn nữa là trẻ cần biết rằng dù có đang trải nghiệm cảm xúc nào hay stress, trầm cảm trẻ đều có thể tìm đến người lớn, bạn bè để chia sẻ cảm xúc đó mà không sợ bị kỳ thị, xa lánh. Bởi đây là nguyên nhân chính dẫn đến trầm cảm ở người trưởng thành, bởi họ không xử lý giải tỏa được cảm xúc của chính mình, và không cảm thấy an toàn và tin tưởng người khác để chia sẻ và kêu gọi giúp đỡ.
Hi vọng những thông tin và ý tưởng trên hữu ích cho anh/chị/bạn trong hỗ trợ trẻ học nhận biết và điều tiết cảm xúc. Nếu anh/chị/bạn có kinh nghiệm, ý tưởng gì trong vấn đề này, xin chia sẻ cùng T và mọi người trong phần nhận xét dưới đây.
Những bạn đọc giỏi tiếng Anh có thể tìm hiểu thêm về vấn đề này trên internet sử dụng từ khóa "emotion self-regulation + children".
Đợt trước T có nói sẽ viết bài về "Tư duy độc lập - học tranh luận" nhưng chưa có thời gian nhiều tổng hợp tư liệu nên sẽ dành lại cho một lần khác.
Bài sau T sẽ viết về một framework (cơ cấu/ khung sườn) mới sử dụng trong một số môi trường giáo dục ở Mỹ và Anh giúp trẻ phát triển kỹ năng giao tiếp xã hội và tự điều tiết cảm xúc, đặc biệt có hiệu quả dành cho trẻ tự kỷ.
----
Một số nguồn tham khảo
http://www.powerfulmothering.com/30-games-activities-and-printables-to-teach-emotions-to-young-kids/
https://www.kidsmatter.edu.au/mental-health-matters
http://www.selfregulationstation.com/about-brad/
http://answers2homework.com/emotions-chart-visual-aid-for-students-with-special-needs/
No comments:
Post a Comment